Александр Солженицын: Гулагийн архипелаго

Солженицын хэмээх нэрийг би насанд хүрсэн хойноо анх сонсож билээ. Улс төрийн хэргээр шоронд хоригдож байсан, зөвлөлт засгийн үед түүний бичсэн номууд хориотой байсан, Нобэлийн шагнал хүртсэн, дараа нь эх орноосоо хөөгдсөн гэх ерөнхий төсөөлөлтэй явж байснаас түүний бичсэн надад хамаатай гэж бодож явсангүй. Милан Кундэра бас хятадын нэг зохиолчийн соёлын хувьсгалын тухай ном уншсаныхаа дараа Гулагийн архипелаго номыг олж уншиж үзэх хэрэгтэй юм байна гэж шийдсэн билээ. Сар шахам зууралдсан энэ ном миний үзэл бодолд том өөрчлөлт гаргасан. Ухаандаа би өөрийгөө үзэл бодол төлөвшсөн хүн гэж бодож явтал төрж өссөн нийгмийнхээ тухай тун нимгэн мэдлэгтэй, хэнэггүй тоомсоргүй хүн гэдгээ олж мэдэв. Хүнд тэгтэл хүчтэй сэтгэгдэл төрүүлэх ном ховор буйзаа. Бодогдуулсан зүйл олон тул жаахан нуршуу бичлэг болох байх, гэхдээ энэ тухай бичихгүй байж бас болсонгүй тул уучлал хүсье.

Юуны түрүүнд Гулаг гэдэг зөвхөн нэг шоронгийн нэр биш (би тэгэж боддог байлаа) харин "Главное управление исправительно-трудовых лагерей и колоний" гэсэн нэрний товчлол юм байна. Архипелаго гэдэг газар зүйн хувьд ойр орших арлууд утгаар хэрэглэгддэг бөгөөд Солженицин энэ номондоо Гулагийг бас зөвлөлтийн нутаг дэвсгэрт байх арлууд гэсэн утгаар хэрэглэсэн байх юм.

Социалист нийгэм унахад биш юмаа Хрушев төрийн тэргүүн болоход Сталин хэрхэн улс төрийн цэвэрлэгээ хийсэн талаар анх удаа буруутан болсон (гэхдээ бүх факт дэлгэгдээгүй). Хэлмэгдлийг бид тэр үетэй холбож бодоод өнгөрдөг бас нэг талаар өнгөц ойлголт байж гэдгийг энэ ном ойлгуулав. Ард түмнийг хомроголон баривчилж хорих процесс дөнгөж Октябрийн хувьсгал ялсан цагаас эхтэй бөгөөд Ленин энэ талаар тун тодорхой шийдвэр даалгаварт гарын үсэг зурсан гэнэ. Энэ Лениний өөрөө бодоод олчихсон зүйл ч бас биш цаашлаад Маркс Энгэльс нар хүнийг хүнд хүчир хөдөлмөр л засан хүмүүжүүлнэ гэсэн утгатай зүйл бичиж үлдээсэн байдаг гэнэ (би өөрөө уншаагүй болохоор бас л мэдээгүй явсан байна).

Солженицын анх фронтоос найздаа бичсэн захидлаас болж баривчлагдаад 8 жилийн ял авч хорих лагерийн босго давсан бөгөөд энэ тухайгаа "Иван Денисовичийн нэг өдөр" хэмээх уран зохиолын ном, мөн өөрийн адил хэлмэгдсэн хүмүүсийн бодит амьдрал дээр тулгуурласан баримтат Гулагийн архипелаго ном хэвлүүлсэн гэж ЗXУ-д нууцаар хэвлэгдсэн харин баруунд тун их шуугиан тарьсан. Хожмоо Оросын сургуулиудад заавал унших ёстой номын нэг болсон юм байна.

Энэ ном баривчилгаанаас эхлээд буруудсан хүн ямар үе шат дамжин өнгөрдөг байсныг бодит хүмүүсийн жишээгээр баримтжуулж бичсэн бөгөөд зөвлөлтийн хуулийг хамжлагат хаант засгийн үеийн хууль, ял шийтгэлтэй харьцуулсан нь олантаа. Одооны залуус бол мэдэхгүй байх л даа, биднийг дунд сургуульд байхад оросын хаант засгийн харгис, шударга биш нийгмийн тухай ном зохиол олноор уншуулдаг байлаа. Харин Солженицын харьцуулалтанд хаант засаг хамаагүй энэрэнгүй байж гэх дүгнэлт олон таарсан нь зөвлөлтийн төр хэчнээн харгис байсныг илтгэнэ. Харьцуулалтанд улс төрийн хэргээр хоригдож байсан хоригдлын тоо (хаант засгийн үед 100 хүрэхгүй харин зөвлөлт засгийн үед хэдэн саяар биш гэхэд хэдэн зуун мянгаар тоологдоно), тэдэнд оногдуулсан шийтгэл, цаазлуулсан хүмүүсийн тоо гээд олон зүйл оржээ.

Улс төрийн хоригдол буюу 58 дугаар зүйл ангиар шийтгэгдсэн хүмүүс гэм буруугүй сүсэгтэнгүүд, нударган хэмээн нэрлэгдсэн арчаатай аж ахуйч тариачид, дархан, мужаан, коммунист дэглэмийг таашаан хүлээж аваагүй Балтийн орнуудын иргэд, украйнчууд, бас бус бага ястанууд, дэлхийн хоёрдугаар дайны дараа германы хорих лагерьт хоригдож байсан олзлогдогсод, Власовчууд, германы эсрэг улаан армитай мөр зэрэгцэн тэмцэж асан оросын цагаачид, тэр бүү хэл Европыг чөлөөлөхөд оролцсон зөвлөлтийн цэргүүдээс (яагаад гэвэл тэд баруун европ ямар байдгийг үзсэн учраас) бүрдэж байжээ. Түүн дээр малгай хүрмээ өлгөх газар олдохгүй болохоор нь Лениний цээж барималд "өмсүүлсэн" мужаан, хөөцөлдөж тоглож байгаад улс төрийн сэдэвтэй зурагт хуудас нураасан 12 настай хүүхэд, хамтралын хадланг авчихаад тэр л газрыг дахин хадаж өөрийн хэдэн үнээндээ чимх өвс авсан тариачин, өлссөндөө тариан талбайнаас буудайн толгой атгаж хармаалсан хүүхдүүд гээд санаанд багтамгүй хачин хэргээр ял сонссон хүмүүс.

Мөрдөн байцаалт, эрүүдэн тамлалт, шорон, хорих лагерийн хатуу ширүүн амьдрал яг нарийн яривал фашизм коммунизм нэг их ялгаагүйг илтгэнэ. Сложеницыны дүгнэснээр Сталин харгис хэрцгийгээрээ тэргүүлэх хүн, Гитлер бол түүнтэй харьцуулахад түүний шавь төдий юм гэжээ. Дэлхийн хоёрдугаар дайнд ЗXУ 20 сая хүн алдсан гэдэг бол Сталины цэвэрлэгээ 15 сая хүн хөнөөсөн байх юм.

Ийм олон хүний амь хохироосон хэдий ч хариуцлага үүрэх ёстой хүмүүс шийтгэгдсэн нь үгүй. Дэлхийн хоёрдугаар дайн дуусахад нацистуудыг Нюрэмбэргэд шүүсэн, Камбожийн улаан кхмерүүдийг баривчилж шүүх ажиллагаа саявтар эхэлсэн байхад орос оронд шийтгэл хүлээсэн нь бараг байхгүй (албан ёсны тоо баримт олж үзээгүй тул бараг гэж дүгнэв). Манай монголд олон хүн амь нас, эрүүл мэнд, эд хөрөнгө, эрх чөлөөгөөрөө хохирсон хэдий ч хэргийн эзэд шийтгэгдэх бүү хэл хохирогсод албан ёсны уучлал олж сонсоогүй яваа билээ. Энэ бол хувь хүний шийтгэл, өс хонзонгийн асуудал биш юм, хэргийг олон нийтээр хэлэлцүүлж дахин ийм эмгэнэлт хэрэг гаргахгүй тул үе үеийнхэнд сургамж болон үлдэх ётой гэдэг үүднээс бид санаж бодож явах ёстой асуудал юм шүү. Чехүүд коммунист засаглал унахад хуучин засгийн үед ажиллаж байсан туршуул, мэдээлэгчдийн нэрийг ил гарган зарласан, үүнийг би хувьдаа тун зөв алхам байсан гэж үздэг. Өнгөрсөн засаглалын муу муухай ингэж байж арилж үгүй болох ёстой юм. Мэдээж надтай санал нийлэхгүй хүн олон гарах байх, гэхдээ улс төрөөс тэс ангид өндөр өвөө маань зөвхөн буриад хүн байсан учраас баривчлагдаж өчиггүй буудуулаад зогсоогүй миний өвөө бас аав маань эсэргүүний үр сад гэдэг утгаар бүх л амьдралынхаа туршид ямар нэг байдлаар хавчигдан амьдарч байсан учраас ийм завхрал дахин бүү гараасай гэж би чин сэтгэлээсээ хүсдэг билээ.

Төгсгөлд нь хэлэхэд энэ ном монголд олны хүртээл болоосой гэж хүслээ (монгол хэл дээр орчуулагдсан эсэхийг мэдсэнгүй). Оросод дунд сургуульд заавал унших ёстой номын тоонд ордог юм гэсэн, манайд ч гэсэн залуу үе уншиж түүхийн бараан үеийн тухай сургамж аваасай гэж мөрөөдөхөөс гадна Солженицын зохиолчийнхоо хувьд чадалтай мундаг байсан учраас хэл зохиолынхоо талаас ч гэсэн соёлт хүний мэдэж байх ётой хүн юм хэмээн энэ бичлэгийг өндөрлөв.