Шотландын тусгаар тогтнол?

Энэ сарын эхээр шотландын парламэнтийн сонгууль болж Шотландын Үндэсний Нам түүхэн ялалт байгуулан дангаараа засгийн газар байгуулах эрхтэй болсон юм. Энэ нам түрүүний сонгуулиар үнэмлэхүй олонх болж чадаагүй, Шотландын Хөдөлмөрийн намтай эвслийн засгийн газар байгуулж ажилласан билээ. Үүх түүх сөхвөл шотланд 1997 оны олон нийтийн санал асуулгаар өөрийн гэсэн парламэнттай болох асуудлыг дэмжиж, 1998 онд анхны сонгууль болж өнгөрчээ. Энэ парламэнт болоод засгийн газар тус улсын дотоод асуудлыг шийдэх харьцангуй хязгаарлагдмал эхртэй бөгөөд шотландын нийт төсвийн зөвхөн 20% ийг захиран зарцуулах эрхтэй. Бусад шийдвэрийг Их Британи, Умард Ирландын Вант улсын нэгдсэн парламэнт болоод засгийн газар гаргадаг.

Энэ сонгуульд ялсан Шотландын Үндэсний Нам тусгаар тогтнолын талаар олон нийтийн санал явуулна хэмээн мөрийн хөтөлбөртөө тусгасан нь биелэлээ олох нөхцөл бүрдээд байгаа юм. Парламэнтийн гишүүд санал асуулгын талаар шийдвэр гаргах бөгөөд нэгэнт уг нам үнэмлэхүй олонх болж чадсан учраас зөвхөн хэзээ санал асуулга явуулах вэ гэдгийг шийдэх болсон гэхэд хилсдэхгүй болов уу.

Гэхдээ тусгаар тогтнолоо зарлахад тохиох нэлээд хэдэн саад бэрхшээл бий. Нэгд, Их Британи шотландыг зүгээр тавиад явуулах сонирхол байхгүй. Яагаад гэхээр тус улсын эдийн засаг Хойд тэнгисээс (шотландад хамаарах бүс) олборлох газрын тосноос тодорхой хэмжээгээр хамааралтай. Чухам энэ газрын тосны асуудал шотландын тусгаар тогтнолын асуудал бий болоход тодорхой хувь нэмэр оруулсан бөлгөө. Нутгийн засаг захиргаа, олон нийт англичууд газрын тосыг нь хурааж авчихаад ашгаасаа шотландад тун бага хувь хүртээдэг гэсэн гомдол яваад байдаг юм. Нөгөө талаар шотланд Их Британий аялал жуулчлалын том бааз газар. Европт үлдсэн хамгийн том онгон зэрлэг газар, уул ус тэгширсэн сайхан нутаг, газар зүйн сонин тогтол, зэрлэг шувуу, амьтад жуулчдын анхаарал татдаг.

Хоёрт, нийт хүн амын олонх нь тусгаар тогтнолыг дэмжихгүй гэсэн урдчилсан тооцоо бий. Гэхдээ энэ санал асуулга тусгаар улс болоход хүргэхгүй ч нэгдсэн засгийн газар тус бүсэд хуваарилах мөнгө, цаашлаад бүс нутагт арай илүү эрх мэдэл олгоход түлхэц болно гэж үзэж байгаа юм байна.

Гуравдугаарт, Европын холбооны орнууд шотландын тусгаар тогтнолыг дэмжих магадлал бага. Хэрэв шотландчууд тусгаар улс болчихвол Испанийн каталанчууд, баскийн салан тусгаарлагчид гээд бие даах хүсэтэй бүс нутгийнханд муу үлгэр жишээ болох учраас дэмжлэг ирэхгүй болов уу.

Миний ярилцсан шотландчууд энэ талаар ярихдаа тун хойрго харин англичууд шууд эсэргүүцдэг. Хэдий шотландчууд өөрийн түүх соёлоороо бахархдаг хэдий ч ихэнх нь өөрсдийгөө Их Британий иргэд хэмээн үздэгийнх байх.

Зочин

Өчигдөр охин маань цэцэрлэгээсээ нэг хөөрхөн зочин дагуулж ирэв. Эдний ангид Каддлс (Cuddles) нэртэй баавгай бий, хагас бүтэн сайнд уйдаахгүйн тулд хүүхдүүд ээлжилж гэртээ дагуулж харьдаг юм. Каддлс өөрийн жижиг улаан уутандаа солих хувцас, шүдний сойз, бас өдрийн тэмдэглэлтэй ирэв. Хүүхдүүд түүнийг дайлж, зугаацуулж, шүдийг нь угааж, өдрийн тэмдэглэлийг нь хөтлөх ёстой юм. Охин маань ирсэн цагаасаа хойш баавгайгаа гарнаасаа салгасангүй. Унтахдаа хувсацыг тайлаад нямбайлан эвхэж байна (өөрийнхөө хувцасыг ерөөсөө эвхдэггүй хүн шүү дээ). Өглөө боссон цагаасаа эхлээд нялх хүүхэд арчилж байгаа юм шиг л сүйд болов. Энэ бас тэрхэндээ хүүхдэд хариуцлага мэдрүүлсэн их зүгээр санаа юм уу гэж бодлоо.

Манай зочин Каддлс
Өдрийн тэмдэглэлийн хуудаснаас

Glasgow

Глазгоу хотод ирээд бараг жил болжээ. Оршин сууж байгаа нутгийнхаа тухай бичнэ гэж бодсон ч амжилгүй өдий хүрсэн байх юм, цаг хугацаа гэж хурдан юмаа даа. Глазгоу сая гаруй оршин суугчтай шотландын хамгийн том, харин Их Британий гурав дахь том хот (Лондон, Бирмингамын дараа жагсана) юм. Газар зүйн хувьд шотландын доод баруун эргийн бүсэд хамаарах (шотландын хойд хэсэг уулархаг дээд "Highland", төв ба өмнөд хэсэг нам дор доод "Lowland" гэж хуваагддаг) бөгөөд Клайд голын эрэг дээр оршдог. Түүх сөхвөл манай эрний 6-р зуунд энд хүмүүс суурьшиж байсан ба 10-11-р зуунд том хот болон өргөжиж, 15-зуунд Глазгоу их сургууль байгуулагдсан нь уг хотыг энэ бүсийн боловсрол, эдийн засаг, соёлын төв болон тэлэхэд түлхэц болжээ.

Глазгоу 18 зуунд Их Британий Атлантын далайн том боомт болсон нь Их Британий худалдаа эдийн засгийн том төв болгож, тухайн үедээ эзэнт гүрний хоёр дахь хот хэмээн өргөмжлөгдөж байжээ. Арван есдүгээр зууны эцэст Глазгоу хотын хүн ам нэг саяд хүрч хэмжээгээрээ Европт дөрөвдүгээрт (Лондон, Парис, Берлиний дараа) орж байв. Энэ үе бол Глазгоу хотын хөгжлийн оргил үе байсан гэж тооцдог. Хөгжил цэцэглэлтийн гол түлхүүр нь аж үйлдвэрийн хувьсгал байсан юм. Усан тээвэр (далай, гол), нүүрс олборлолт, хөлөг онгоцны үйлдвэр энэ хотыг Их Британий баян хотуудын нэг болоход гол үүрэг гүйцэтгэсэн бөгөөд энэ хөгжил урлаг, уран барилга, хотын өнгө төрхөд том хувь нэмэр оруулсан гэж үздэг. Хорьдугаар зууны эх Галзгоу хотын хөгжлийн оргил цэг байсан гэдэг утгаараа энэ үеийн хэв загвар бүхий уран барилга олон. Энд Глазгоу хотын уугуул Чарлс Рэнни МакКинтошийг заавал дурдах хэрэгтэй болох байх, яагаад гэвэл түүний уран бүтээлийн нөлөө энэ хотын өнгө төрхийн салшгүй хэсэг юм. Цаашлаад Жэймс Уатт, Уиллиам Кэлвин гээд физик, инженерийн салбарын аваргуудын амьдарч ажиллаж байсан хот гэдгийг дурдах нь зөв болов уу.

Дэлхийн нэгдүгээр дайны дараа хотын эдийн засгийн байдал доройтож эхэлсэн бөгөөд 1980 аад оныг хүртэл Глазгоу хотын эдийн засгийн нөлөө суларсан (нүүрсний хэрэглээ багассан, хөлөг онгоцны үйлдвэрлэл өртөг багатай газар уруу шилжсэн гэх мэт шалтгаанаас). Өнгөрсөн зууны наяад оноос банк болоод бизнесийн үйлчилгээний салбар түлхүү хөгжиж хотын эдийн засгийн байдал эрс дээшилсэн юм. Гэвч эдийн засгийн доройтлын үр дагавар өнөөг хүртэл гэмт хэрэг, ажилгүйдлийн хэлбэрээр үргэлжилсээр буй. Тэр утгаараа хотын нэр хүнд тааруу байдаг юм.

Миний хувьд нийтийн тээвэр, сургууль болоод эрүүл мэндийн үйлчилгээ сайтай, амьдрахад тун аятайхан газар гэж дүгнээд байгаа. Ямар ч гэсэн суугаа хотынхоо өнгө төрхийг тодорхойлсон хэдэн зураг орууллаа, болгооно уу.

Зун дуусав...

Энэ жилийн дөрвөн сар ер бусын дулаан, нартай, бас хуурай болж өнгөрөв. Таван сар гармагц термометрийн заалт доошилж, бороо цутгаад эхлэх нь тэр. Хамт ажилладаг энэ нутгийн уугуул энэ жилийн зун дөрвөн сард болоод өнгөрлөө дөө, энэ жилдээ л сайхан цаг агаар горьдолтгүй гэх... Тэр нь юу юм, гэхдээ л жаахан дулаарч нарны бараа хармагцаа ид халуун зунаар Газар дундын тэнгисийн эрэг дээр байгаа мэт хувцасладаг шотландчууд намайг гайгуулж дуусаагүй л байна.

Хаа ч билээ хэвлэгдсэн аялалын тухай номонд шотланд нутагт хэрхэн хувцаслах тухай зөвлөгөө маягийн онигоо явдаг юм:

"Шотланд хүн богино ханцуйтай цамцтай явж байвал урт хацуйтай цамц өмс, тэднийг урт ханцуйтай цамц өмсвөл ноосон цамц өмс, тэд ноосон цамц өмссөн байвал ноосон цамцныхаа гадуур нимгэн хүрэм өмс, тэд нимгэн хүрэм өмссөн бол өвлийн зузаан хүрэм өмс. Харин шотланд хүн өвлийн хүрмээ өмссөн үед гэрээсээ бүү гар.." гэж.

Нээрээ ажаад байхад агаарын температур нэмэх 12-13 заагаад нар цухуйвал гудамжаар шорт өмссөн хүн эрс олон болно. Тэгэхэд би гэдэг хүн гадуур хувцасаа тайлж чадахгүй л явна шүү дээ. Өвөл ч тэр нимгэн ултай зуны шаахайтай, бас гуяараа нүцгэн богинохон банзалтай хүүхнүүдийг харсан би өөрөө даарах шиг болдог юм. Хоёр сард билүү дээ, хүйтэн бороотой өдөр гудамжинд цагаан өмд цагаан майк өмссөн залуу зузаан гэгч хүрэмтэй настай эмэгтэйтэй аажуу алхаж явах нь нүдэнд содон тусч билээ.

Дулаан явах мянган лангийн дайтай гэдэг үгийг амьдралд хэрэгжүүлэхдээ гаргуун би хүрэмнээсээ салаагүй байтал зун дуусаваа хөөрхий...

Солонго

Сургалтыг амьдралд ойртуулахад...

Хүү маань өнөөдөр хар хүн бид хоёрт дугтуйтай мөнгө тус бүрд нь авчирч өгөв. Юу билээ гэсэн намар хичээл эхлээд удаагүй байхад бизнес сургалтын хичээлдээ гэрийнхэндээ өөрсдийн байгуулсан компанийхаа хувьцаа зарсанд бид хоёр тав таван паундын хөрөнгө оруулсаны ноогдол ашиг гэнэ. Хувьцаа зарсан хөрөнгөөрөө амттан эсвэл бэлэг дурсгалын зүйл худалдан авч бэлэг боож баяр ёслолын үеэр сургууль дээрээ зарсан нь их ашиг олсон юм байх. Олсон ашгийнхаа ихэнх хувийг буяны байгууллагад хандивлаад багахан хэсгийг нь хувьцааны ноогдол ашиг хэмээн тараахад оруулсан 5 паунд дээр нь 50% ийн ноогдол ашиг 2 паунд 50 пэнс иржээ. Ингээд хүү маань хувьцаат компани ямар зарчмаар ажилладаг, хөрөнгө оруулалт, ашгаа хуваах гээд олон зүйлийг өөрөө туршиж мэдэж авсан байх юм. Сургалтыг амьдралд ойртуулахын жишээ энэ болов уу.

Александр Солженицын: Гулагийн архипелаго

Солженицын хэмээх нэрийг би насанд хүрсэн хойноо анх сонсож билээ. Улс төрийн хэргээр шоронд хоригдож байсан, зөвлөлт засгийн үед түүний бичсэн номууд хориотой байсан, Нобэлийн шагнал хүртсэн, дараа нь эх орноосоо хөөгдсөн гэх ерөнхий төсөөлөлтэй явж байснаас түүний бичсэн надад хамаатай гэж бодож явсангүй. Милан Кундэра бас хятадын нэг зохиолчийн соёлын хувьсгалын тухай ном уншсаныхаа дараа Гулагийн архипелаго номыг олж уншиж үзэх хэрэгтэй юм байна гэж шийдсэн билээ. Сар шахам зууралдсан энэ ном миний үзэл бодолд том өөрчлөлт гаргасан. Ухаандаа би өөрийгөө үзэл бодол төлөвшсөн хүн гэж бодож явтал төрж өссөн нийгмийнхээ тухай тун нимгэн мэдлэгтэй, хэнэггүй тоомсоргүй хүн гэдгээ олж мэдэв. Хүнд тэгтэл хүчтэй сэтгэгдэл төрүүлэх ном ховор буйзаа. Бодогдуулсан зүйл олон тул жаахан нуршуу бичлэг болох байх, гэхдээ энэ тухай бичихгүй байж бас болсонгүй тул уучлал хүсье.

Юуны түрүүнд Гулаг гэдэг зөвхөн нэг шоронгийн нэр биш (би тэгэж боддог байлаа) харин "Главное управление исправительно-трудовых лагерей и колоний" гэсэн нэрний товчлол юм байна. Архипелаго гэдэг газар зүйн хувьд ойр орших арлууд утгаар хэрэглэгддэг бөгөөд Солженицин энэ номондоо Гулагийг бас зөвлөлтийн нутаг дэвсгэрт байх арлууд гэсэн утгаар хэрэглэсэн байх юм.

Социалист нийгэм унахад биш юмаа Хрушев төрийн тэргүүн болоход Сталин хэрхэн улс төрийн цэвэрлэгээ хийсэн талаар анх удаа буруутан болсон (гэхдээ бүх факт дэлгэгдээгүй). Хэлмэгдлийг бид тэр үетэй холбож бодоод өнгөрдөг бас нэг талаар өнгөц ойлголт байж гэдгийг энэ ном ойлгуулав. Ард түмнийг хомроголон баривчилж хорих процесс дөнгөж Октябрийн хувьсгал ялсан цагаас эхтэй бөгөөд Ленин энэ талаар тун тодорхой шийдвэр даалгаварт гарын үсэг зурсан гэнэ. Энэ Лениний өөрөө бодоод олчихсон зүйл ч бас биш цаашлаад Маркс Энгэльс нар хүнийг хүнд хүчир хөдөлмөр л засан хүмүүжүүлнэ гэсэн утгатай зүйл бичиж үлдээсэн байдаг гэнэ (би өөрөө уншаагүй болохоор бас л мэдээгүй явсан байна).

Солженицын анх фронтоос найздаа бичсэн захидлаас болж баривчлагдаад 8 жилийн ял авч хорих лагерийн босго давсан бөгөөд энэ тухайгаа "Иван Денисовичийн нэг өдөр" хэмээх уран зохиолын ном, мөн өөрийн адил хэлмэгдсэн хүмүүсийн бодит амьдрал дээр тулгуурласан баримтат Гулагийн архипелаго ном хэвлүүлсэн гэж ЗXУ-д нууцаар хэвлэгдсэн харин баруунд тун их шуугиан тарьсан. Хожмоо Оросын сургуулиудад заавал унших ёстой номын нэг болсон юм байна.

Энэ ном баривчилгаанаас эхлээд буруудсан хүн ямар үе шат дамжин өнгөрдөг байсныг бодит хүмүүсийн жишээгээр баримтжуулж бичсэн бөгөөд зөвлөлтийн хуулийг хамжлагат хаант засгийн үеийн хууль, ял шийтгэлтэй харьцуулсан нь олантаа. Одооны залуус бол мэдэхгүй байх л даа, биднийг дунд сургуульд байхад оросын хаант засгийн харгис, шударга биш нийгмийн тухай ном зохиол олноор уншуулдаг байлаа. Харин Солженицын харьцуулалтанд хаант засаг хамаагүй энэрэнгүй байж гэх дүгнэлт олон таарсан нь зөвлөлтийн төр хэчнээн харгис байсныг илтгэнэ. Харьцуулалтанд улс төрийн хэргээр хоригдож байсан хоригдлын тоо (хаант засгийн үед 100 хүрэхгүй харин зөвлөлт засгийн үед хэдэн саяар биш гэхэд хэдэн зуун мянгаар тоологдоно), тэдэнд оногдуулсан шийтгэл, цаазлуулсан хүмүүсийн тоо гээд олон зүйл оржээ.

Улс төрийн хоригдол буюу 58 дугаар зүйл ангиар шийтгэгдсэн хүмүүс гэм буруугүй сүсэгтэнгүүд, нударган хэмээн нэрлэгдсэн арчаатай аж ахуйч тариачид, дархан, мужаан, коммунист дэглэмийг таашаан хүлээж аваагүй Балтийн орнуудын иргэд, украйнчууд, бас бус бага ястанууд, дэлхийн хоёрдугаар дайны дараа германы хорих лагерьт хоригдож байсан олзлогдогсод, Власовчууд, германы эсрэг улаан армитай мөр зэрэгцэн тэмцэж асан оросын цагаачид, тэр бүү хэл Европыг чөлөөлөхөд оролцсон зөвлөлтийн цэргүүдээс (яагаад гэвэл тэд баруун европ ямар байдгийг үзсэн учраас) бүрдэж байжээ. Түүн дээр малгай хүрмээ өлгөх газар олдохгүй болохоор нь Лениний цээж барималд "өмсүүлсэн" мужаан, хөөцөлдөж тоглож байгаад улс төрийн сэдэвтэй зурагт хуудас нураасан 12 настай хүүхэд, хамтралын хадланг авчихаад тэр л газрыг дахин хадаж өөрийн хэдэн үнээндээ чимх өвс авсан тариачин, өлссөндөө тариан талбайнаас буудайн толгой атгаж хармаалсан хүүхдүүд гээд санаанд багтамгүй хачин хэргээр ял сонссон хүмүүс.

Мөрдөн байцаалт, эрүүдэн тамлалт, шорон, хорих лагерийн хатуу ширүүн амьдрал яг нарийн яривал фашизм коммунизм нэг их ялгаагүйг илтгэнэ. Сложеницыны дүгнэснээр Сталин харгис хэрцгийгээрээ тэргүүлэх хүн, Гитлер бол түүнтэй харьцуулахад түүний шавь төдий юм гэжээ. Дэлхийн хоёрдугаар дайнд ЗXУ 20 сая хүн алдсан гэдэг бол Сталины цэвэрлэгээ 15 сая хүн хөнөөсөн байх юм.

Ийм олон хүний амь хохироосон хэдий ч хариуцлага үүрэх ёстой хүмүүс шийтгэгдсэн нь үгүй. Дэлхийн хоёрдугаар дайн дуусахад нацистуудыг Нюрэмбэргэд шүүсэн, Камбожийн улаан кхмерүүдийг баривчилж шүүх ажиллагаа саявтар эхэлсэн байхад орос оронд шийтгэл хүлээсэн нь бараг байхгүй (албан ёсны тоо баримт олж үзээгүй тул бараг гэж дүгнэв). Манай монголд олон хүн амь нас, эрүүл мэнд, эд хөрөнгө, эрх чөлөөгөөрөө хохирсон хэдий ч хэргийн эзэд шийтгэгдэх бүү хэл хохирогсод албан ёсны уучлал олж сонсоогүй яваа билээ. Энэ бол хувь хүний шийтгэл, өс хонзонгийн асуудал биш юм, хэргийг олон нийтээр хэлэлцүүлж дахин ийм эмгэнэлт хэрэг гаргахгүй тул үе үеийнхэнд сургамж болон үлдэх ётой гэдэг үүднээс бид санаж бодож явах ёстой асуудал юм шүү. Чехүүд коммунист засаглал унахад хуучин засгийн үед ажиллаж байсан туршуул, мэдээлэгчдийн нэрийг ил гарган зарласан, үүнийг би хувьдаа тун зөв алхам байсан гэж үздэг. Өнгөрсөн засаглалын муу муухай ингэж байж арилж үгүй болох ёстой юм. Мэдээж надтай санал нийлэхгүй хүн олон гарах байх, гэхдээ улс төрөөс тэс ангид өндөр өвөө маань зөвхөн буриад хүн байсан учраас баривчлагдаж өчиггүй буудуулаад зогсоогүй миний өвөө бас аав маань эсэргүүний үр сад гэдэг утгаар бүх л амьдралынхаа туршид ямар нэг байдлаар хавчигдан амьдарч байсан учраас ийм завхрал дахин бүү гараасай гэж би чин сэтгэлээсээ хүсдэг билээ.

Төгсгөлд нь хэлэхэд энэ ном монголд олны хүртээл болоосой гэж хүслээ (монгол хэл дээр орчуулагдсан эсэхийг мэдсэнгүй). Оросод дунд сургуульд заавал унших ёстой номын тоонд ордог юм гэсэн, манайд ч гэсэн залуу үе уншиж түүхийн бараан үеийн тухай сургамж аваасай гэж мөрөөдөхөөс гадна Солженицын зохиолчийнхоо хувьд чадалтай мундаг байсан учраас хэл зохиолынхоо талаас ч гэсэн соёлт хүний мэдэж байх ётой хүн юм хэмээн энэ бичлэгийг өндөрлөв.