Monday, December 31, 2012

Шинэ оны мэнд!


Манайхаар орж гардаг хэн бүхэнд ирж байгаа шинэ оны мэнд хүргэж, ирэх жил санаснаа гүйцээж, амжилт бүтээл, аз жаргалаар дүүрэн яваарай гэж ерөөе. Би гэдэг хүн чинь ингээд зургаа дахь удаагаа уншигч олонд шинэ жилийн мэнд хүргэж байгаа юм байна. "Time flies when you are having fun" гэдэг шиг цаг хугацаа тун хурдан өнгөрчээ. Миний бичсэнийг тоож уншиж, бодол санаагаа хуваалцаж байдаг та бүхэндээ маш их баярлаж явдаг шүү.

Wednesday, December 12, 2012

Хүүхдийн таргалалттай холбоотой сэтгэгдлийн хариу


Түрүүний бичлэгт " Хүүхдийн таргалалт нээрээ их асуудал, би бас энэ тал дээр их санаа зовдог юм. Охин маань жоохон жин нэмээд байдгаараа л хорьж цагдаж байна. Яавал дээр вэ? Хорих тусам идээд байх шиг " сэтгэгдэл үлдээжээ.

Хүүхэд өсөж байгаа тул жингийн асуудал том хүнийхээс өөр. Том хүний жин илүү эсэхийг BMI (body mass index)-ээр тодортхойлж болно, харин хүүхдэд яг тийм гэсэн заалт хэмжүүр тогтоох аргагүй. Нөгөө талаар өсөж байгаа бие физиологийн хувьд өөр, тийм болохоор том хүн шиг тосгүй эсвэл нүүрс ус хорьсон хоолны дэглэм бариулах эргээд муу нөлөө үзүүлэх тал бий. Цаашлаад хүүхдийн сэтгэл зүйн асуудлыг бас бодож үзэх хэрэгтэй байх. Чи тарган байна гэх юм уу, хоолны дэглэм барих хэрэгтэй гэсэн яриаг тун гүнзгий хүлээж авдаг, өөртөө итгэлгүй болох мөн хоолоо хорих, идсэн хоолоо буцааж бөөлжих муу зуршилтэй болох эрсдэл бий.

Миний бодлоор хамгийн түрүүнд хүүхдээ идэвхтэй хөдөлгөөнтэй байлгах хамгийн чухал. Америкийн хүүхдийн эмч нар хүүхэд бүр өдөрт дор хаяж 1 цаг идэвхтэй хөдлөх хэрэгтэй гэж зөвлөдөг. Гадаа тоглох, биеийн тамирын дугуйланд явах, явган алхах, дугуй унах, усанд сэлэх гээд олон арга зам бий. Эцэг эхчүүд өөрсдөө үлгэрлэж хүүхдүүдтэйгээ хамт алхдаг, тоглодог бол бүр илүү үр дүнтэй. Өдрийн нэг цаг тийм ч хэцүү урт хугацаа биш шүү дээ. Манайхаар жишээ авбал; эндхийн сургуулиуд үдийн хоолны дараах их завсарлагаар цаг агаарын ямар ч нөхцөлд хүүхдүүдийг хагас цаг хэртэй гадаа тоглуулдаг. Манай охин сургуулиа тараад өдөр өнжихөд хоёр цаг хэртээ биднийг ажил тартал байна. Өдөр өнжихийнхөн цаг агаар сайхан бол хүүхдүүдийг гадаа, бороо шороотой үед сургуулийн биеийн тамирийн зааланд тоглуулдаг. Гэхдээ зарим өдөр охин маань зураг зураад гараагүй байх тохиолдол бий. Охины сургууль манай гэрээс 15 минут хэртээ алхах зайтай, охин өглөө оройд нийлээд хагас цаг хэртээ алхана. Долоо хоногт хоёр удаа биеийн тамирын хичээл ордогийг бас дурдах хэрэгтэй байх. Хагас бүтэн сайнд бид ядаж нэг өдөр нь хотоос чадвал хотоос гадагш гарч ууланд алхах, үгүй бол энд ойр байх цэцэрлэгт хүрээлэнгээр алхдаг. Далимд нь бас тоглоомын талбайд тоглоно. Ингээд бодохоор нэг цагийн норм нэг их зовоод байлгүй биелэж байгаа биз.

Дараагийн асуудал зурагт үзэх, компьютэрийн ард суух цагийг багасгах. Ер нь нэг суурин дээр нэг л цаг суух хязгаарлалт тавих нь зөв байх. Манайх ажлын өдрүүдэд оройн хоолны дараа зурагтаа асаадаг, тэр үед гол төлөв 8 өнгөрчихсөн байна, охин 9 цагт орондоо ордог, харин хагас бүтэн сайнд өдрийн хоолноос өмнө зурагт асаадаггүй. Оронд орох гэснээс хүүхдээ хангалттай унтаж чадаж байна уу гэдгийг бас анхаарах хэрэгтэй байх. Нойронд муу байх нь бас таргалалттай холбоотой. Тогтмол нэг цагт унтаж босч хэвших нь зөв. Хүүхэд чинь гар утастай бол шөнө өрөөнөөс нь өөр газар байлгах, өрөөнд нь зурагт, компьютэр тавихгүй байсан нь зүгээр. Сургуулийн насныхан дор хаяж 9-10 цаг унтах ёстой гэдэг юм билээ.

Мэдээж хооллох дэглэм чухал. Хүүхдүүдийн хувьд жин хасна гээд өлсгөж болохгүй, харин тогтсон зөв хэвшилтэй болох хэрэгтэй байх. Өглөө, өдөр, оройн хоол, бага үд, үдээс хойш жижиг snack өдөрт 5 удаа идэхээр зохицуул гэсэн зөвлөмж бий. Өглөө, өдөр, орой гол хоолнууд шим тэжээл сайтай хүүхэд дуртай бол хоолны хооронд өлсөж чихэр сахар идэх гээд байхгүй. Амттанг зөвхөн өдөр оройн хоолны дараа өгвөл зүгээр. Тэр үед хүүхэд цадчихсан байх учир нэг их идээд байхгүй. Snack чихэр, жигнэмэг, шарсан төмс, зайрмаг, бялууны оронд тараг, жимс, шарсан талх (бага зэрэг цөцгийн тос, жимсний чанамалтай, эсвэл түрхдэг шоколадтай), лууван, улаан лооль, өргөст хэмх байвал зүгээр гэж боддог, охиноо тиймэрхүү дэглэмээр л хооллодог. Хүүхдийн таргалалтын хамгийн том шалтгаан эднийхний хэлдэгээр junk food; энд түргэн хоолны газрын хоол, элдэв амттан гээд илчлэг өндөртэй, үйлдвэрийн аргаар боловсруулсан хүнсний зүйл орно. Ийм хүнсний зүйл голдуу чихэр, өөх тос, давс ихтэй байдаг.

За чихэрлэг ундаа бол хамгийн хэрэггүй эд. Мэдээж хүүхдүүд дуртай, хааяа нэг баяр ёслолоор авдаг байвал зүгээр. Нэг аяга ундаа чинь дор хаяж 50-60 гр чихэр агуулсан байдаг (та цайндаа 5-6 халбага чихэр хийж ууна гээд төсөөл дөө?). Жимсний шүүс бол эрүүл хүнс гэсэн ойлголт бий, витамин C, бас бус бодис агуулдаг нь үнэн боловч бас л маш их чихэртэй. Тийм болохоор өглөөний цайнаас бусад үед хүүхдэд өгөх хэрэггүй. Манайхан хар ус гээд усанд тааруу, уг нь бол цангаа хамгийн сайн тайлдаг гэм хоргүй ундаа чинь ус шүү дээ. Сүү гэж бас их сайхан тэжээллэг ундаа байна. Бид чинь багадаа ууж өссөн хүйтэн хар цай эсвэл хүйтэн хярам чинь эрүүл ахуйн үүднээсээ тун сайн ундаанууд юм шүү дээ.
За чихэр жигнэмэгийг тас хорих бас хэцүү. Ер нь эрүүл хоол хүнсний тухай хүүхдүүдтэйгээ ярилцаж, яагаад ундаа ууж чихэр идэх муу талаар тайлбарлаж өгвөл зүгээр. Хүүхдүүд бага гэлтгүй их сайн сонсдог юм байна лээ. Өөрсдөө ухаарах нь их чухал шүү.

Monday, December 10, 2012

Модон өмд өмсөцгөөх үү


Би уг нь энд тэнд уншсан нийтийн эрүүл мэндтэй холбоотой судалгаа нийтлэлүүдийг блогтоо оруулна гээд жагсаалт болгож бичээд хадгалчихдаг юм. Сүүлийн үед зүрх судасны өвчин, таргалалт, чихрийн шижин нийтийн эрүүл мэндийн хамгийн хорлонтой дайснаар тодорч, ийм мэдээлэл маш их хэвлэгдэх болжээ. Нөгөө жагсаалт маань нэг их замбараагүй урт юм болж, заримыг нь эхнээс нь мартаж эхэлж байх шив. Материал байхад яагаад бичихгүй байна гэсэн шүүмж ирнээ дээ. Шүүмжлэлийн хариу би гэдэг хүн сүүлийн үед мөн л дээрх асуудлуудтай холбоотой төсөл дээр ажиллаж байгаа бөгөөд энэ тухай бичих гэхээр блог бичиж таашаал авах биш ажилтайгаа л зууралдсан мэт болчихоор зугтаагаад байх шиг. Унасан бөхөд шалтаг мундахгүй, миний шалтаг энэ. Нүглээ цайруулж хэдэн мэдээ товчхон оруулбал:

1. Хэрвээ та ажил дээрээ өдрийг сууж өнгөрүүлдэг бол зүрх судасны өвчнөөр өвчлөх магадлал болоод тийм төрлийн өвчнөөр нас нөгчих эрсдэл тань суудаггүй хүмүүсийнхээс өндөр байх нь. Өдөржин суучихаад оройдоо дасгал хийдэг хүмүүсийн эрсдэл тийм сүрхий буурдаггүй гэнэ. Харин нэг дор 45 минутаас илүү суухгүй, суух хугацаагаа аль болох танаж чадвал ажлынхаа дараа дасгал хийснээс илүү үр дүн өгнө гэсэн зөвлөгөө их олон харагдаж байна лээ. Үүнтэй холбоотой Америк, Европын хэд хэдэн компани оффисийнхоо ширээг өндөрсгөж зогсоогоор ажиллах боломжтой болгосон гэнэ. Зарим нь бүр ширээтэй нь treadmill холбож өгсөн гэнэ. Удаан суухгүй байх хамгийн олон арга байна; компьютер хэрэглээгүй юм уншиж байх үедээ босож зогсох, өөр өрөөнд суугаа нэгэндээ юм хэлэх бол эмайл бичилгүй өөрөө биеэрээ хэл хүргэх, нийтийн тээврийн унаанд суухгүй байх, гэртээ зурагт үзэх цагаа багасгах, явган алхах гэх мэт. Нийтийн унаа хүлээж зогсохдоо бас унаан дотор ч гэсэн аль болох юм түшихгүй байвал бүр сайн. Хүн тэнцвэрээ хадгалж зогсоход (ялангуяа хөдөлж байгаа галт тэрэг, автобусан дотор) хэвлий нурууны булчин ажиллаж байгаа тул  бас давхар ашигтай.
Ер нь модон өмд гэгчийг олоод өмсчихвөл тэгээд болчих гээд байгаа биз?

2. Шинэ жил дөхөж ууж иддэг сезон дөхсөтэй холбогдуулаад; хэрвээ та тамхи татдаг бол архи ууж шартахдаа тахи татдаггүй нэгнээс илүү хүчтэй шинж тэмдэг мэдэрдэг гэнэ. Ийм дүгнэлтийг Америкийн Брауны их сургуулийн 113 оюутны дунд явуулсан судалгаанд тулгуурлаж хийсэн юм байна. Баяр ёслолоор согтууруулах ундаа хэрэглэж байгаа бол ус, цай, ундаа их хэмжээгээр уу гэсэн зөвлөгөө байна. Согтууруулах ундаа шээс туух үйлчилгээтэй, тиймээс шартах нь шингэн дутсаны хурц хэлбэр юм.

3. Их Британийн Кингс коллежид 50-иас дээш насны 8000 гаруй оролцогчтой хүний ой санамжийг шалгасан судалгааны үр дүн тамхидалт хамгийн муу нөлөөтэй гэж гарчээ. Илүүдэл жин, чихрийн шижин, цусны даралт ихсэх өвчин бас нөлөө үзээлдэг боловч тамхитай арай дүйж очдоггүй гэнэ. Гэхдээ тамхи татах нь өөрөө зүрх судасны өвчин, цусны даралт ихсэх магадлалыг эрс өсгөдөгийг дурдах хэрэгтэй байх.

4. Энэ оны 10 сард Lancet сэтгүүлд гарсан нийтлэлд тамхи татдаг эмэгтэйчүүд 30 хүрэхээсээ өмнө тамхиа хаявал уушигны хорт хавдар болоод зүрх судасны өвчнөөр нас барах магадлалыг эрс бууруулдаг гэжээ. Энэ нийтлэлтэй холбоотой нэг судлаач (нэрийг нь санадаггүй ээ) 40 жилийн турш өдөрт 10 ширхэг тамхи татах нь 20 жилийн турш өдөрт 20 ширхэг тамхи татахаас илүү хортой гэж хэлсэн байна лээ.

5. Эмэгтэйчүүд ба тамхи гэснээс ээж нь жирэмсэн байхдаа тамхи татаж байсан бол хүүхдийн төрөлтийн жин буурдаг, бас дутуу төрөх эрсдэл нэмэгдэнэ. Жижиг төрөх нь насанд хүрсэн хойноо зүрх судасны өвчнөөр өвчлөх бас хэт таргалах эрсдэлийг жирийн жинтэй хүүхэдтэй харьцуулахад хэд дахин нэмдэг. Мөн ийм хүүхдүүдийн багтраа өвчнөөр өвдөх магадлал маш өндөр. Хүүхдийн эрүүл мэндэд учрах хохирол зөвхөн ээж нь жирэмсэн байхдаа тамхи татахаар зогсохгүй, бусад гэр бүлийн гишүүд гэртээ тамхи татдаг бол бүр нэмэгдэнэ. Машин дотор хүүхдийнхээ хажууд тамхи татвал машины хөдөлгүүрээс гарах утаа тамхины утаатай нийлээд бүр их хор уршиг тарьдаг байна.

Өнөө өндөр хөгжилтэй орнуудын хувьд таргалалт зүрх судасны өвчин эдийн засгийн маш том дарамт болж байгаа билээ. Энэ дарамт цаашаа улам өсөх хандлагатай байгаа. Манайд ийм дарамт одоо эхнээсээ мэдрэгдэж байгаа байх. Миний таньдаг гуч гарсан эрэгтэй хүн болгон шахуу гүзээтэй, талаас илүү нь тамхи татдаг, архи бас чамгүй хэрэглэнэ. Ингэж болохгүй шүү гэвэл ихэнх нь миний таргалах бусдад ямар хамаатай гэх, уг нь бол хамаатайн цаагуур хамаатай. Ирээдүйд сургууль цэцэрлэг барих мөнгө эсвэл үр хүүхдийн чинь тэтгэвэр таны эрүүл мэндийн үйлчилгээнд явна гэдгийг сана. Улс эдийн засаг гэхээ больё бүр зүгээр өрхийн эдийн засагт байнга эм уух эмчинд үзүүлэх эмнэлэгт хэвтэх чинь бас л чамгүй дарамт авчирна шүү дээ. Үгүй дээ л өвдөж хүний гарт орчихоод үр хүүхэддээ дарамт болохыг хэн ч хүсэхгүй биз дээ.

Одоо миний хувьд хамгийн их санаа зовж байгаа асуудал хүүхдийн таргалалт. Ер нь нүүдэлчдийн сэтгэхүй байх, тарган цатгалан байвал нүнжигтэй харагддаг гээд. Монголд очоод гудамжаар алхаж явахад эсвэл гадаадад суугаа монголчууд цугларахад хамгийн түрүүн мяраатай хүүхдүүд их олон харагддаг болсон байна лээ. Хүмүүс хүүхэд юм чинь яахав, ер нь тарган байсан нь хөөрхөн ч гэдэг юм уу янз бүрийн тайлбар хийдэг. Хүүхэд ч гэсэн илүүдэл жинтэй бол чихрийн шижин, цусны даралт ихсэх өвчнөөр өвчлөх магадлал бусадтай харьцуулахад илүү. Таргалалт өсөж байгаа биеийн бодисын солилцоонд өөрчлөлт үзүүлж цаашдаа зүрх судасны өвчнөөр өвчлөх суурь бэлдэж өгдөг. Зөвхөн зүрх судасны системээр зогсохгүй цаашлаад бусад эрхтэн системд муугаар нөлөөлнөө. Хүүхэдтэй хайртай бол чихэр ундаагаар бүү эрхлүүл. Тэр чинь явж явж хүүхдээ хорлож байгаатай дүйх гээд байна шүү.

За тэгээд он дуусах ч дөхөж, шинэ онд амлах амлалтандаа болж өгвөл оруулаад гэр бүл үр хүүхдийнхээ ирээдүйд том хувь нэмэр болгоосой гэж хэдэн үг сараачив. Би өөрөө ч гэсэн суудаг цагаа танана гэж өөртөө амлаад байгаа.




Friday, December 7, 2012

Өвөл


12 сарын 1-ийг охин маань өвөл эхэлнэ гээд нэг их догдлон хүлээгээд л байлаа. Би нэг их юм бодсонгүй, тиймээ миний хүү өвөл болно гээд л яваад байсан. Яг нэгний өглөө охин өглөө босонгуутаа цонхоор харчихаад өвөл болоогүй байна, цас алга гээд уйлдаг гэнэ. Өвөл өдөр болгон цас ордоггүй юм гээд л баахан тайлбарлав. Харин хоёр хоногийн дараа анхны цас орсон, ороод удалгүй хайлаад ус болж, шөнөдөө хөлдөөд мөс болж хүн амьтныг тэрхэндээ л бөнжигнүүлэв.
Энд өвөл нэг их хүйтрэхгүй ээ, их л хүйтэрлээ гэхэд температур хасах арав дотроо, ерөнхийдөө бол нэмэх нэгээс тавд эргэлдэнэ. Гэхдээ л өвөл их даарнаа, даардагийн учир байшингууд дулаалга муутай, дан цонхтой байх нь элбэг. Манайх гэхэд 3.7 м өндөр таазтай аймаар том цонхтой байр. Цонхнууд нь бүгд зүгээр л дан шилтэй, дотроосоо халаагаад халаагаад дулаан тогтдоггүй юм. Халаалт тавиад гадаа гудамжинд алдаад л дуусна даа.
Өвлийг дулаан давахын тулд цонхноосоо шал хүрсэн дулаан болоод гэрэл нэвтрүүлдэггүй даавуугаар давхарлаж хөшиг оёж тавьсан бас ч гэж гайгүй нэмэртэй юм билээ. Жилийн жилд өвлийн бэлтгэл хэмээн эсгий шаахай хүн бүхэнд авдаг юм. Авдаг ч гэж ээж минь л явуулна л даа. Дээр нь бид дөрөв нэг нэг хөвөнтэй дээлтэй, өвөл бол тэрэн шиг сайхан юм гэж үгүй.
Өвөл гэрийнхэнтэйгээ skype-даж байхад тэд гадаа хасах гуч гэсэн хэрнээ футболкатай бид нэмэх тав гэсэн хэрнээ хөвөнтэй дээлтэй пөөнийж суух.  Энд удаан амьдарвал харин ч даарч сурах шинжтэй. Би л гэхэд энэ жил урд жилүүдээс арай бага даарч байгаа гэсэн кк. Энэ шотландуудын чийрэг байх нь аргагүй юм даа.
Манай байрны ард нэг шинэ барилга бий. Тэр байранд майктай, футболкатай хүмүүс өвөл цонхоор харагдахаар нь аймаар атаархана шүү дээ. Өөрийн байрсан бол цонхоо давхарлаад ханаа дулаалаад пүнхийлгэж суухгүй юу. Энэ байрыг дулаалъя гэсэн ч эрх нь байхгүй болохоор тиймхэн. Эднийхэн байгал орчин, нүүрсxүчлийн хий гэж яриад байгаа мөртлөө хамгийн наад захын цонх давхарлаж, байр дулаалахыг хуульчлахгүй л байгаа юм даа. Тэгвэл нөгөө эрчим хүчний компаниуд нь дампуурах байх л даа.
Нээрээ би дан цонхтой байр энд л анх удаа үзэж байгаа ш дээ. Сүүлийн үед баригдсан барилгууд мэдээж давхар цонхтой. Манай оффист суудаг канад залуу давхар цонхтой ч хананы дулаалга сайн хийдэггүй болохоор шинэ байр ч гэсэн сэрүүн талдаа гэж шүүмжилж байсан. Харин хуучин барилгууд бол архитектур, түүхийн ач холбогдолтой ангилалтай, их чухал ангилалтай барилгууд бол цонхоо сольж болдоггүй юм гэсэн. Манай байр хуучных, харин ямар нэг ангилалд ордог эсэхийг нь мэдэхгүй юм байна.
Ажил дээр нэг дэх өдөр их хүйтэн бусад өдрүүдэд гайгүй. Хагас бүтэн сайнд хүрээлэнгийн халаалтыг тэр чигт нь хаадаг гэсэн. Тэгээд нэг дэхэд халаалтаа өгнө, хоёр өдөр хөрсөн барилга дулаацах гэж бараг бүтэн өдөр болно. Бусад өдөр арай дулаан ч халуун биш. Удаан суувал даарнаа. Тийм байхад л ханцуйгүй даашинз, цамц, богино банзал өмссөн хүүхнүүд яваад байдаг бас л чийрэг нөхдүүд дээ. Тэгсэнээ зун заримдаа халаалтаа тавина, эд нарын учрыг бас сайн ойлгохгүй л байгаа юм.
Гэхдээ даарлаа гээд нэг хоёр сар л болно. Хоёр сарын дундаас гайгүй болчихноо. Магадгүй нэг их удаан даардаггүй болохоороо эд нар түвэг түвэг гэж боддог юм байлгүй. Энд удаан амьдарвал харин ёстой халууцаж чадахаа больчихдог юм билээ. Энэ зун халуун газар очоод гөөмөн их сандарсан шүү.

Thursday, November 22, 2012

Эрүүл мэндийн үйлчилгээ


Их Британид ирээд хамгийн их гайхсан зүйлийн нэг бол эдний эрүүл мэднийн үйлчилгээ үнэ төлбөргүй байсан явдал юм. Тэр дундаа ийм үйлчилгээний үнэ өртөг дээгүүрт орох АНУ-аас ирсэн болохоор ч тийм байж магад.

Анх Америкт очоод сурсан сургууль семестрийн $625 эрүүл мэндийн даатгалд авдаг байсан. Өвдөж хавдвал сургуулийн эрүүл мэндийн төвийн эмчид үзүүлээд, эм тангаа тэндээсээ үнэгүй авдаг байлаа. Нарийн мэргэжлийн эмч энэ тэрд үзүүлэх хэрэг гарч байгаагүй тул эмнэлэгт хэвтэх энэ тэрийг нь сайн мэдэхгүй юм. Тэр сургуулиа төгсөөд Нью Иоркод нэг жил мэргэжлээрээ ажиллахдаа тэндхийн эрүүл мэндийн салбарын ажилтнуудын үйлдвэрчний эвлэлд хамаарагддаг байв. Сарын $20 үйлдвэрчний эвлэлийн татварт төлөөд гэр бүл юутай хээтэйгээ эрүүл мэндийн даатгалд хамрагддаг байлаа. Ийм даатгал эмийн сангаас бусад бүх зардалыг (нүд шүд хүртэл) даадаг байв. Аймаар хямдхан юун сайхан гэсэн бас их учиртай эд байсан юм. Ийм даатгалтай өвчтөн хүлээж авдаг эмч харин цөөхөн байдаг байсан юм билээ, яагаад гэхээр энэ даатгал бусдыг бодвол эмч нарын хөлсийг багаар үнэлдэг юм шиг байгаа юм. Тэгээд эмчид очих гэж аймаар хол явна, сар гаруй хүлээнэ гэх мэт чирэгдэл ихтэй. Нэг юм болохоо болиод цаг авна, тэгээд оочироо хүлээсээр байтал нөгөө өвчин чинь тэгэсгээд гайгүй болчихно, цаг авсан юм чинь очиж үзүүлнэ, эмч миний цагийг дэмий үрлээ гэж уцаарлана гэх мэт. Нарийн мэргэжлийн эмчид үзүүлэхэд заавал өөрийн харьяалалын эмчээсээ бичиг авах шаардлагатай.
Дараа нь дахиад оюутан болоход сургуулийнхаа шугамаар даатгалтай болсон. Ганц бие оюутан бол үнэгүй, харин гэр бүлтэй оюутнууд сарын $300 гаруйг төлнө. Энэ даатгалаар дуртай эмчдээ үзүүлж болно. Харин эмчид үзүүлэх болгондоо эхлээд $10 төлдөг байснаа жил жилд өссөөр төгсөх жил $35 болсон байсан. За тэгээд хоёр хүүхэд нэг сард хоёулаа өвдвөл хэцүүдэж байгаа юм чинь. Эхлээд эмчид нэг үзүүлнэ, эм бичиж өгөөд дараа тэдийд ир гэнэ. Эмээ авахдаа $15-25 төлнө. Дахиад үзүүлэхдээ дахиад мөнгө, харин мөнгө авсаныхаа хэрээр сайн үзэж сайн эмчилдэг байсан юмаа.

Нью Иорк муж улс орлого багатай хүмүүсийн хүүхдүүдийг хямд үнээр даатгаж байсан. Энэ даатгалд хамрагдахад АНУ-д оршин суух виз, зөвшөөрөл, бичиг баримт бүрэн байх ёстой. Харин тэтгэврийн насныхан болоод орлого багатай иргэд улсын Medicare, Medicaid хөтөлбөрт хамрагдаж үнэгүй эсвэл хөнгөвчилсэн үнээр эүрүүл мэндийн үйлчилгээ авдаг. Обамагийн шинэ хуулиар одоо бүр дээр болсон байлгүй. Гэхдээ нэг муухай юм нь хүн хувиараа даатгуулж байгаа бол pre-existing condition гэж айхавтар эд бий. Ямар нэг суурь өвчин бий эсэх гэсэн асуулт л даа. Цусны даралт их, чихрийн шижин өвчтэй гэнгүүт даатгалын төлбөр суга өснө. Тэр мэдээж ойлгомжтой, эрүүл мэндийн даатгал чинь хэн нэгний хоолоо олж идэх бизнес юм чинь. Хорт хавдартай бол даатгалын үнэ тэнгэрт хадаад явчихна. Хавдар тусаад хамгаа гүвсэн хүн Америкт олон, тэд нэг их ядуу ч биш бас баян биш дундаж орлоготойхүмүүс байх нь элбэг.

Их Британид хууль ёсоор оршин суугаа хүн эрүүл мэндийн үйлчилгээ үнэгүй авах эрхтэй. Хууль бус хэдий ч эмнэлэгийн түргэн тусламжийн тасагт яваад очиход харьяалал хамарахгүй тусламж үзүүлнэ. Эмчийн жороор авах эмийн үнэ англид 7-8 паунд, харин шотландад үнэгүй. Хүүхдүүд шүдний эмчид 18 хүртлээ үнэгүй үзүүлэх эрхтэй; англид бол Үндэсний Эрүүл Мэндийн Үйлчилгээ (NHS) -д хамаарах шүдний эмнэлэг, харин шотландад бол аль ч шүдний эмнэлэг хүүхдэд үнэгүй үйлчилдэг. 

Эрүүл мэндийн үйлчилгээ авахын тулд өөрийн оршин суух хаягт хамаарах өрхийн эмнэлэгт бүртгүүлсэн байх шаардлагатай. Тэд бүртгэхдээ виз, оршин суух зөвшөөрөлтэй хамаатай бичиг баримтыг шалгадаг. Бүртгүүлээд авбал дахиж бичиг баримт болох шаардлагагүй, NHS -ээс бүргэлийн дугаар бүхий захиа ирүүлдэг. Нүүхдээ өрхийн эмчээ хаягийн дагуу солих шаардлагатай болдог. Нарийн мэгэжлийн эмчид үзүүлэх бол өрхийн эмчээрээ дамжуулан цаг авна. Хурц яаралтай арга хэмжээ авах шаардлагагүй тохиолдолд 3 долоо хоног хүртэлх хугацаагаар хүлээх хэрэг гарч болно. 

Эрүүл мэндийн үйлчилгээг архаг хууч өвчтэй болоод хорт хавдар зэрэг хүнд өвчтэй хүмүүс мөн бусдын адилаар үнэгүй авах эрхтэй. Чинээлэг давхаргынхан хувийн эрүүл мэднийн даатгал төлөөд хувийн эмнэлэгт үзүүлэх нь бий. Нарийн мэргэжлийн эмчид үзүүлэхдээ удаан хүлээхгүй гэсэн сайн тал бий ч үнэ хөлс нь өндөр юм.
Шотландад оршин суугчид жилд нэг удаа хараагаа үнэгүй шалгуулах эрхтэй. Жараас дээш насныхан болоод 18 хүртэлх насны хүүхдүүд мөн minor ailment scheme-д хамрагдаж, ойр зуур ханиад хүрэх, хоолой өвдөх, экзэм, харшил зэрэг хүнд биш өвчний үед эмийн санчид үзүүлээд тохирсон эм бэлдмэл үнэгүй авдаг. 

Үнэгүй гэдэгтээ тэр үү манайтай таарсан өрхийн эмч нар тийм сайн биш санагддаг. Энэ нь бас хөрөнгө мөнгөтэй холбоотой байж мэднэ. Ялангуяа Кэмбрижэд байсан эмч, наад захын жишээ нь; хүүг салхин цэцэг тусахад оношилж чадаагүй... Сүүлийн хэдэн жилийн туршлагаас ажаад байхад яг чухам өөрийн оношоо өөрөө тогтоож байгаад эмчээсээ яг юу хэрэгтэй байгаагаа хүсвэл арай дээр юм шиг. Харин эмнэлгийн түргэн тусламжийн тасгууд нь тун чадвартай юм. Хүүхдүүд нэг нэг удаа сандаргаж очиж байсан тус бүрт нь түргэн шуурхай сайн үйлчилсэн. Нарийн мэргэжлийн эмч нарын хувьд сайн муу аль аль нь таарсан.

NHS бол Британичуудын үндэсний бахархал, тэр ч утгаараа өнгөрсөн зун олимпийн нээлтэнд тод томруун туссан (энд байдаггүй хүмүүс сайн ойлгоогүй юм шиг байгаа юм). Эдийн засгийн хямрал нүүрлээд санхүүгийн бэрxшээл байгаа, улс төрчид бол зоригтой гар дүрж өөрчлөлт хийж чадахгүй байгаа салбар. Улсын гэдэг утгаараа үрэлгэн. Энэ шинэчлэлийн тухай яриа гармагц хүмүүс биднийг америкчууд шиг хөөрхийлөлттэй байдалд оруулах нь гэж эсэргүүцэж эхэлдэг. Харин америкчууд Обамагийн шинэчлэлийг биднийг британичууд шиг хөөрхий болгох нь гэж зарладаг нь инээдтэй. 

Дээр судлаач Ганхуяг гэдэг хүн орон орны эрүүл мэндийн салбарыг харьцуулж бичихдээ жаахан өрөөсгөл дүгнэсэн санагдсан. Америкийн системийг сайн харин их британичууд бол урт дарааллаас болоод бараг үхэцгээдэг гэж туйлширсан байсан. Харин тооцоогоор бо АНУ-д жилд 45000 хүн эрүүл мэндийн даатгалгүйгээс эмнэлгийн үйлчилгээ авч чадахгүй нас нөгчдөг бол Их Британид тийм тохиолдол байхгүй (систем нь өөр учраас). Мэс засал болоод эмчилгээ авахад үүсдэг дараалал бол аминд насанд аюулгүй өвчнүүдэд хамаарна. Харин хурц болоод хорт хавдар амь насанд халтай өвчний үед дараалал харгалзахгүй, шаардлагатай эмчилгээ даруй хийнэ шүү дээ.

Миний ажигласнаар америкийн системийн сайн тал нь урдчилан сэргийлэх үзлэгт их ач холбоглдол өгдөг. Ямар нэг даатгалтай хүн бүр жилд нэг удаа нарийвчилсан үзлэгт орно (цусны бүх төрлийн шинжилгээ, эмэгтэйчүүд бол савны амсрын хавдрын үзлэг гэх мэт). Их Британид болохоор архаг хууч өвчтэй гэж бүртгэгдээгүй хүн өөрөө тийм шинжилгээ өгмөөр байна гэж хүсэх хэрэгтэй болно.

Харьцуулбал аль аль нь сайнтай муутай, харин зарчмын хувьд хүний халаасан дахь хэдээс хамааралгүйгээр эрүүл мэндийн үйлчилгээг хүн бүрт хүргэх Их Британи арай дээр гэж боддог юм. 





Wednesday, November 14, 2012

Ийв цайз


Өнгөрсөн зун Марсэй (Marseille) хотын дундуур машинаар дайрч өнгөрсөн юм. Францын хоёр дахь том хот, хамгийн том далайн боомт. Францын төрийн дуулал La Marseillaise нэртэй, энэ нутгийн алдартай саван (savond de Marseille) бас энэ хотоор овоглоно. Далайн том боомт болохоор африкаас ирэх цагаачдыг угтаж авдаг, тэр хэрээрээ олон цагаачтай газар. Францчууд "Хойд Африкийн хамгийн том хот аль вэ? -Марсэй" гэж хошигнодог.
Бидний хувьд энд бууж мордох зав байсангүй ээ, дайраад л гарсан. Цагаан чулуун барилгууд нь холоос цайраад дараа хэрэг болгон зорьж ирж үзмээр санагдсан. Хот уруу орохоор хурдны замаар давхиж явтал, за тэр Ийв цайзыг харж байна уу гэх нь тэр. Би бидэнд харагдана гэж санаагүй юм, хүүе хаая гэж аппаратаа гаргаад хальт ийм бүрзийсэн зураг дарсан юм.


Манайд Монтэ Кристо гүн зохиолыг уншаагүй хүн цөөхөн байх (ямар ч гэсэн бидний үеийнхэн дотор, одоогийн залуусыг бол хэлж мэдэхгүй юм байна). Намайг ихээ жаахан байхад нагац ах маань уг зохиолыг өнгөтөөр ярьж өгсөн юм (тэр үед ах маань 16,17 той байсан болов уу). Яриаг нь би амьсгаагаа даран сонсоно, нэг л тийм гайхамшигтай гоё түүх. Дараа нь том болсон хойноо уншихад ахын ярьсанд хүрээгүй юмдаг ккк. Тэр зохиолд гардаг Ийв цайз чинь энэ зураг дээр бүрсийгээд байж байгаа нь энэ дээ.

Tuesday, November 13, 2012

Дарга нартай мэндлэх урлаг

Манай хүрээлэнгийн гурван том профессор жил жилээр ээлжилж захирлын алба хашдаг юм. Гурвуулаа салбартаа нэр хүндтэй зангиа зүүдэг завгүй хүмүүс. Тэдний ажлын цагийн хуваарийг нарийн бичгийн дарга нар нь зохицуулна. Уулзах гэвэл хэзээ ч захирлууд уруу шууд эмайл бичиж бай гэсэн дүрэмтэй. Захирлууд өөрсдөө бол тэгье тэгье гэх боловч үнэндээ цаанаа өөр хуваарьтайгаа мартчихсан байх нь энүүхэнд. Нэгдүгээр захирлыг их аймаар гэж дуулсанаас ярьж харьцаж байгаагүй. Намайг танихгүй ч таарахаараа мэндэлдэг юм. Хоёр дахь нь намайг ажилд авахад их үүрэг гүйцэтгэсэн бас миний төслийг манай даргатай хамтарч удирддаг хүн бий. Би хагас жил тутам тэр хүнд ажлаа тайлагнахын далимаар тэр хүн надад заавар зөвлөгөө өгнө. Хааяа коридорт таарвал сүйд майд болно. Тоглойгоо гилжийсxийж бөхийж ирээд (би намхан тэр өндөр л дөө) "Хай, хау аа юу?" гээд л яг дөрөв тавтай хүүхэдтэй ярьж байгаа юм шиг болно. Би инээд алдчихгүйн тулд их тэвчээр гаргана даа. Эхлээд намайг ингэж даажигнадаг юм болов уу гэж гайхаж байсан хүмүүсийн яриагаар хүүхэн хүн болгонтой тэгэж ярьдаг юм гэсэн. Гурав дахь дарга болохоор манай даргын докторын ажлын удирдагч байсан гэсэн. Шууд бус шугамаар бас холбогдоно, гэхдээ би өөртэй нь тулж ярьж байсангүй. Манай даргатай ойр ажилладаг юм болохоор намайг мэддэг гэсэн хэрнээ хааяа таараад мэндлэхээр хариу хэлдэггүй байв. Анх ажилд орсоны дараа би бас ямар нэг байдлаар эвгүй сэтгэгдэл төрүүлчихсэн юм болов уу гэж ирээд л жаахан зовов. Тэгсэн хууччуул наадах маш их ичимхий хүн учраас хэнтэй ч мэндэлдэггүй юм гэж авсан. Олон жил ийм ажил хийж явахдаа ийм сонин даргатай таарч байсангүй ээ. За за ичээд байдаг юм бол гээд би дараа таарахдаа дуугарахаа больчихсон юм. Тэгсэн өчигдөр нөгөө дарга чинь зөрөхдөө хай гэж авдаг байгаа. Би болохоор дуугарахгүй тохируулган дээрээ тавьчихсан явсан хүн чинь барьц алдаад хай гэж хэлэх гэсэн аль хэдийн холдчихсон. Дуугардаг эсвэл дуугардаггүй гээд нэг л янзаараа байхгүй хүнийг тэрхэн хооронд түнтэгнүүлээд гэж уур ч хүрэх шиг. Дараа таарахдаа хариу ирсэн ирээгүй л хай гэхээс.

Friday, November 9, 2012

Заргалдсан нь


Манайх Глазгоуд нүүж ирээд сургууль сайтай гайгүй дүүрэгт галт тэрэгний буудалтай ойр байр бас гайгүй үнээр олж орсон юм. Гайгүй дүүргийн гайгүй үнэтэй байр гэхээр ойлгомжтой, хананы цаас нь хууларчихсан, халтар дороож, хонхойж ёнхойсон шал, цав гарчихсан угаалтуур, хуучин тавилга гээд. Нэг авах юм нь сайхан том зайтай ч дан цонхтой учир тэр хэрээрээ хүйтэн байр байлаа. Гэхдээ яахав, чадлынхаа хэрээр цэвэрлэж арчлаад сэтгэл нэг их хангалуун биш ч амьдарч болоод л байсан юм. Нэг жил өнгөрлөө, гэрээгээ дахиад нэг жил сунгах уу гэж байна, бид хоёр ч дахиж байр хайх, нүүхээсээ төвөгшөөгөөд сунгая сунгая гээд гар хөлийн үсгээ зурчихлаа. Тэгсэн таван сар орчмын дараа байр хөлслүүлсэн агентаас "энэ байрны эзэн байр хөлслүүхээ болихоор шийдсэн тул 2 сарын дотор байраа суллаж өгнө үү" гэсэн захиа ирдэг юм байнаа. Сүүлийн үед юм хум эвдрээд нэг л онцгүй, би дотроо дэмий хугацаагаа сунгалаа гэж бодож байсан тул уухайн тас зар үзсэн манай эсрэг талын байранд хэмжээгээрээ ижил, арай дээр засвар болоод тавилгатай, дороожгүй, модон шалтай, тэр бүү хэл сарын төлбөр нь  арай хямд байр яг танайд зориулав гэсэн юм шиг байж байна. Баярлаад тэр дор нь орлоо гээд долоо хоногийн дотор нүүх болов. 
Ингээд тэдэнд нүүлээ гээд хуучин байр хариуцсан хүмүүс уруу бичсэн, та нар эрт нүүсэн учир барьцаанд тавьсан 850 паундыг чинь буцааж өгөхгүй гэж авдаг юм байгаа. Өөрсдөө гэрээгээ цуцалчихаад, бас тэдний дотор нүү гэснээ одоо болохоор эрт гарлаа гэж аймаар уур хүрнэ биз дээ. Баахан захиа нааш цааш нь бичлээ, эдний иргэдэд хуулийн зөвлөгөө өгдөг газар очлоо (дашрамд хэлэхэд тэр газар ямар ч тус болсонгүй). Биднийг газаад хүмүүс аягүй бол бичиг баримтгүй ч байж мэднэ гэж элэг барьсан уу сүүлдээ нөгөө газар чинь бүр таг чиг.
Болохоо болиод өөрөө эдний байр хөлслөх хөлслүүлэх хууль тогтоомжийг нь олж судлав. Ерөнхийдөө ихэнх заалт нь байр эзэмшигчийг хамгаалах талдаа байдаг юм байна. Гэхдээ хөлслүүлж байгаа газар барьцааны мөнгийг тусгай дансанд хийх ёстой, тэр данснаас авахдаа байр хөлслөгч хөлслүүлэгч аль аль нь гарын үсэг зурах дүрэмтэй юм байна. Тэр нөхдүүд бидний барьцааны мөнгийг тэгэж дүрэм журмаар нь байршуулаагүй нь тодорхой болов. Хоёдугаарт, байр хөлслүүлж байгаа хүмүүс барьцааны мөнгийг ямар нэг юмны төлбөрт авч үлдэж байгаа бол яг чухам юунд хэдийг ямар учраас авч байгаагаа бичгээр мэдэгдэх ёстой гэнэ. Бидэнд ямар ч тийм тооллого хийсэн, юуг юунд суутгасан бичиг ирээгүй юм. 
Их Британид 5000 паундаас бага мөнгөний маргааныг жижиг маргааны шүүхээр шийддэг гэдгийг ч олж мэдэв. Өөрсдөө гомдол өргөдлөө тодорхой бичээд, баримтаа хавсраад 65 паунд төлөөд болоо. Хуульч энэ тэр хөлслөх шаардлагагүй. Асуудлыг 2 сарын дотор шийддэг юм байна. Бичиг баримтаа бүрдүүлээд өглөө, 10 сард өгсөн өргөдөл 12 сард багтааж шийдэгдэнэ гэнэ. Тун удахгүй нөгөө талд шүүхэд дуудсан бичиг баримт явууллаа, 12 сард шийдвэрээ сонс гэсэн захиа ирлээ. Тэр захиа ирсэнээс 2 хоногийн дараа нөгөө үл хөдлөх хөрөнгийн агентлагаас 7 сарын өмнө явуулсан чек очоогүй юм уу гэж утасдаж байна ха ха. Улаанцайм хүний мөнгө дээрэмдсэнээ булзааруулах гэж байгаа бололтой. Утсаар мөнгийг чинь өгье, та нар өргөдлөө буцаагаад авчих гэнээ. Бид ч барьцааны мөнгөн дээрээ нэмээд шүүхийн хураамж, мөн танай уруу явуулсан захиануудын шуудангийн төлбөрөө нэмээд 1000 паунд дансанд хийчихээ тэгсэний дараа л гомдлоо эргүүлж авъя гэлээ дээ. Шотландууд болсон хойно наймаалцаж байна тэгээд 950 дээр тохиров. 
Би өмнө нь ингэж шүүх цагдаа болж үзээгүй юм. Ямар ч гэсэн ингээд асуудал манай талд шийдэгдэв. Ер нь тэгээд элдэв бичиг цаас захиа занааг архивлаад хадгалж байх хэрэгтэй юм байна. Ямар нэг асуудал гарахад тэр чинь аминд ордог юм байна. Ер нь янз бүрийн гэрээ энэ тэр хийхдээ дүрэм журмыг нь үзэж харж, үгүй дээ л хүн амьтнаас яадаг ийдгийг нь асууж мэдэж авах хэрэгтэй юм байна шүү та минь ээ. 850 паунд чинь манайдаа нэг хүн монгол явах зардал, бид дөрвүүлээ гээд бодохоор их л мөнгө байгаа биз дээ. Үгүй бага байсан ч гэсэн зүгээр өгөөд тараагаад явах гэж юу байхав... 

Tuesday, November 6, 2012

Хов жив шахуу юм даа


Ажил, гэр, галт тэрэг, амьдралын хэмнэл нэг тийм. Өнөөдөр хамгийн сүүлд ямар хүнтэй (ажлын болоод гэр бүлийн шугамаар биш) танилцлаа гээд бодсон хэн ч орж ирдэггүй ээ. Уг хүн нь хажиг зожиг талдаа, дээр нь ийм амьдралын хэмнэл бүр даяанч аятай болгох нь ээ. Нэг хэсэг галт тэргэнд элдэв сонин ном уншаад өөрийгөө зугаацуулаад л байна гэсэн сүүлийн үед ажил шууд зугаа цэнгэлийн цагийг хураагаад авчих шив. За яахав, тэгэж байгаад сайхан цаг ирэх л байлгүй гэж.

Сүүлийн үед эдний хэвлэлээр Жимми Савил гэгчийн дуулиан залхтал явж байнаа. Өнгөрсөн жил байна уу тэрний өмнөх жил үү нэг ийм хүн таалал төгслөө гээд бөөн шуугиан болсон юм. Их алдартай DJ, далаад онд хүмүүсийн үзэх дуртай телевизийн нэвтрүүлэг хөтөлдөг байсан хүн юм гэнэ. Дараа нь эмзэг бүлгийн хүүхдүүдэд туслах буяны байгууллагад хандив өргөдөг, ажил зохион байгуулдаг, хүүхдийн эмнэлэгт сайн дураараа ажилладаг гээд бараг л тэрнээс сайн хүн байхгүй бараг л ардын баатар байсан юм биз. Уг хүн нь сонин дүр төрхтэй эднийхээр бол eccentric хүн байж. За тэгээд мэдэхгүй танихгүй хүн ч гэж алга, хун тайж Чарлзтай ходийрхож, төрийн дээд шагнал хатан хаанаас хүртэж тэр байтугай knight хүртэл болж л дээ.

Тэгсэн саявтар тэр хүн насанд хүрээгүй хүүхэд хүчийрхэлдэг аймаар мангас байсан нь илчлэгдэвээ. Эхлээд нэг хоёр хүн гомдол тавьж, үхсэн хүн өөрийгөө хамгаалж чадах биш амьд байхад нь яагаад чимээгүй байсан юм гэсэн байдлаар хандана биз. Тэгсэн одоо хохирогчийн тоо 300 гараад ирсэн, тэр олон хүн бүгдээрээ үгсэн хуйвалдана гэж юу байхав итгэхээс өөр арга байхгүй болно биз дээ. Түүнд зориулсан хөшөө дурсгалыг буулгав, нөгөө олон шагнал хэргэмээ буцааж авч байна. Хохирогчид чимээгүй байсан биш, харин тэдний гомдлыг хэн ч сонсолгүй өдий хүрсэн нь гайхалтай. Тийм сайн хүн юу гэж тэгэхэв, ер нь бусдаас онцгой зан авиртай хүн, буруу ойлгосон биз гээд дараад өнгөрсөн байгаа юм.

Хамгин аймшигтай нь тахир дутуу, ядуу зүдүү асрамжийн газраар буян хийсэн халхавчтай, харж хамгаалах хүнгүй хүүхдүүдийг хохироож явааг нь мэдсээр байж мэдээгүй дүр үзүүлдэг хүмүүс олон байж. Одоо тэгээд Scotland Yard энэ асуудлын учрыг олохоор ажиллаж байгаа бөгөөд гэмт хэрэгтэнийг хаацайлсан, тэдний хамсаатан болж байсан хүмүүсийг шалгаж эхлээд байгаа юм. Ийм хэрэг яагаад өдий болтол илрээгүй, ийм аймаар хэрэгтэн чинь чухам бурхан шиг шүтэгдэж явсан байнаа гэж гайхах хүн олон. Би ч гэсэн тэгэж гайхаж байснаа, ийм юм чинь их амархан байдгийг саявтар ойлгож авсан гэх үү дээ.

Яасан гэхээр манай ажил ноднин нэг професортой болсон юм. Зүрх судасны өвчний судалгаанд ихэд нэрд гарч байгаа хүн гээд баахан реклам яваад л байсан. Судалгаа нь миний ажлаас арай өөр учраас би тэр хүнийг хааяа хүрээлэнгийн нийтийн сэминар хурлаар л харж байсан байх. Тэгсэн сарын өмнө байна уу даа манай хүрээлэнгийн захирал бүх ажиллагсаддаа тэр професор хувийн шалтгаанаар ажлаа өглөө гэсэн эмайл ирсэн нь намайг их гайхашралд оруулав. Тэгсэн манай оффисийн хэдэн оюутан шивэр авир болоод л явчихаваа. Би ч хар өглөө ирээд хамаг юмаа гүйхээрээ амжуулаад эрт гардаг болохоор хүмүүстэй цай ууж хууч хөөрөх зав байдаггүй тэр хэрээрээ юу болж болсоныг жилийн дараа мэддэг хүн. Хэрэгт дурлаад оюутнуудаасаа асуулаа л даа, тэгсэн яг юу болсоныг хэн ч мэдэхгүй гэхдээ лабораторийнхоо эмэгтэй оюутанг бэлгийн дарамтанд оруулсан байж магад гэнэ. Аль хавар тэгээд шийтгэл гэж ажлаас нь түр чөлөөлсөн гэж байгаа, тэр хооорнд мань хүн өөр нэг их сургуульд ажилд орох болоод өргөдлөө өгсөн байгаа юм. Хэнийг хамгаалаад байгаа юм тэдний лабораторийн оюутнууд, ажиллагсдад хэн ч тайлбар өгөөгүй зүгээр л танай дарга ажлаасаа чөлөөлөгдсөн гээд болоо. Одоо нөгөөдүүл ажил хайж бөөн юм.

Хүрээлэнгийн байр суурь нь хэнийг хамгаалаад байгаа нь тодорхойгүй. Тэр профессорын карьерийг хайрлаад ч байгаа юм шиг, эсвэл гомдол гаргасан оюутныг хамгаалаад ч байгаа юм уу. Хамгийн гол нь тэр хүн шинэ газар очоод хэн нэгнийг дарамтлахгүй гэсэн баталгаа байхгүй, ингээд толгойг нь илээд явуулж байгаад манай оюутнууд их эгдүүцэж байгаа юм билээ. Иймэрхүү хэрэг иймэрхүү маягаар л намжиж, бүр даамжирсан хойно нь хүн бүр үгүй энэ яагаад ийм болчихов гэж гайхдаг юм шиг байгаа юм. Аливаа юмыг нягтлан шалгаж байх, үнэнийг мэдээлж байх чинь бас их хэрэгтэй эд байгаа биз.. Дор хаяж л гэмт хэргээс ямар нэгэн байдлаар урдчилан сэргийлнэ, бусад хүмүүст сургамж болно гэх мэт. Нөгөө талаар хэн нэгнийг хэт дөвийлгөн магтах, шүтэхийн аюул хаана ч бас ямар ч салбарт байх юм даа.





Wednesday, October 24, 2012

Далайн эрэг дээр амарсан нь

Дундуур нь хадуурсаар байгаад нөгөө амралтын аялалын тэмдэглэлээ тасалдуулсан байна, тэр хооронд бас мартсан санасан юм олон болж байна уу даа. Лион хотоос гараад урагшаа давхисаар Лө Лаванду (Le Lavandou) гэдэг Газар дундын эрэг дээр орших жижиг хотод очсон юм. Биднийг урьсан айлынх Сан Клээр (Saint Claire) хэмээх элсэн эрэгтэй их ойр байртай юм. Тэр байрандаа жил тойрон байхгүй л дээ, ах дүүгээрээ ээлжлээд зуны амралтаа өнгөрүүлдэг гэсэн. Энд болохоор гол төлөв дундаж давхаргын хүмүүс амралтаа өнгөрөөх дуртай газар гэнэ. Өглөөнөөс орой болтол далайн эрэг пиг байх юм билээ. Очсон өдөр их халуун байлаа, дээр нь манай машин АС байхгүй, жигтэйхэн халууцсан хүмүүс буунгуутаа усанд булхаж сэрүүцэв. Далай тув тунгалаг, цэв цэнхэр, эхний сэтгэгдэл ер нь л дажгүй. 




Бид уг нь долоо хононо гэж төлөвлөж гарсан, тэр оройдоо нөгөө хүлээж авсан хүмүүс чинь ийм сайхан байхад арав хоноод яв гээд байх. Дахин халуунд машинаар хол явна гэдгээс айсандаа тэгье тэгье гэчихсэн буруудсан байна лээ ккк. Яагаад гэж үү? Ерөнхийдөө их халуун болохоор далайн эрэг дээр хэвтэхээс өөр юм хийх боломж бага. Өглөө айлын эзэн эрт босож элсэн дээр байраа авна. Алчуур, шүхэр, эвхдэг сандал, хөвдөг матраасаа дэлгэнэ. Оройтвол зай олдохгүй. Бид босож цайлаад далайн эрэг дээр үдийн хоол болтол хэвтэнэ. Үдийн хоолны дараа байрандаа даахан унтаж байгаад дахиад далайн эрэг очиж оройн хоол болохоор буцаж ирнэ. Эхний хоёр хоног унтаад л идээд л сайхан амарч байгаагаа гайхаад л байснаа гурав дах өдрөөс нь уйдна биз дээ. Хийдэг ганц  активити нь усанд сэлэх. Би болохоор сайндаа 400 орчим метр сэлээд уйдаж орхино. Хүлээж авсан айлын эзэд гэрийн ажилд оролцуулахгүй, хүнээр хамаг юмаа хийлгээд байхаар бас санаа зовоод тиймэрхүү, арав хоногийг ёстой арай гэж барсан. Хүний эрхээр жаргахаар өөрийн эрхээр зов гэдэг үнэн болж таарав уу? Дээр нь идээд хэвтээд байхаар жин нэмээд бүр замбараагаа алдсан. Дундуур нь ганц хоёр сонин газраар өдрийн аялал хийсэн (тэр талаар дараа жич бичнэ). АС-гүй машинтай хүмүүс чинь хайлчих гээд бас их олон явж болоогүй ээ.


Харин охинд маань л их сайхан байсан даа. Тэгсэн хойтон далайн эрэг явахдаа энэ тэр гэж биднийг сандаргасан шүү. Хойтон өөр тийшээ явна гэж байж арай өрөнд оролгүй үлдсэн. Одоо болтол далайн эрэг дээр амарсанаа яриад л зураад л байдаг юм.




Францчуудын ихэнх нь зун Газар дундын тэнгисийн эргээр амардаг юм шиг байгаа юм. Хүн пиг, францчуудаас гадна итали, герман, голландууд олон байсан. Биеэ борлуулах уралдаан гэлтэй, хүүхнүүд нь topless байх нь олонтаа. Бид очингуутаа тэр хавийн хамгийн цагаан хүмүүс байснаа удалгүй бусдаас ялгарахаа больсон. Нээрээ ёстой сайхан борлосон шүү. Өдөржин хэвтэж байгаа юм болохоор жигдхэн их гоё борлосон. Одоо болтол ил далд байсны ялгаа харагдсаар л байгаа.


Америкт далайн эрэг дээр аврагчид нь өндөрлөсөн сандал дээр суугаад л шүгэлдээд л байдаг энд тийм юм байхгүй. Аврагчид нь харагдахгүй. Харин нэг өдөр бидний ойролцоо гэнэт 4-5 хүн ирээд сууцгаах шиг болсон аврагчид байсан. Тэнд байсан хүүхэн наранд цохиулж унасан уу нэг тиймэрхүү асуудал болоход анхан шатны тусламжийн тариа хийж, дусал залгаад аваад явсан байх. Ямар ч чимээ шуугиан гаргахгүй сүрхий юм билээ.

Гайхалтай санагдсан юм гэвэл далайн эрэгтэй ойр мөртлөө Францын өмнөд хэсэг их хуурай цөлөрхөг байсан. Би чинь тийм их усны эрэг дээр байгаа юм чинь их чийгтэй байх гэж санасан тийм биш. Бидний байсан хотын эргэн тойрон сайхан уултай, харин их хуурай тул галын аюулаас сэргийлж хүн гаргадаггүй гэсэн. Ер нь айлууд ч гэсэн цэцэрлэгтээ газар хуурай өвс ургамлын хог байлгаж болохгүй гэсэн журамтай гэнэлээ.
Өдөрт их халуун хэрнээ далайн ус заримдаа хүйтэн байдаг нь далайн салхитай холбоотой гэнэ. Харин хойно Ла Маншийн хоолойд бол ингэж халбал ус нь бүв бүлээн гоё байдгаас өөр юм.

Энд усан үзэм их тарьдаг юм байна лээ. Усан үзэм чинь халуун дулаан бол цөлөрхөг газар муу хөрсөнд сайн ургадаг гэхэд нь гайхав. Францийн хамгийн өргөн хэрэглээний Cotes du Rhone гэх дарс энэ нутгийнх.

Энэ аялалын дараа нөхөр бид хоёр хааяа нэг 9 сард халууны илч бууж хүний хөл татарсан хойно явбал зүгээр юм гэж дүгнэв. Тэр үеэр хөлсний байрны үнэ ч бас гайгүй буудаг юм шиг байна лээ. Бид ч яахав айлд зочилсон, харин тэнд байр хөлслөж амарна гэвэл жижгэвтэр 2-3 өрөө байр дунджаар долоо хоногийн 1000 евро гэв үү аймаар толгой эргэмээр тоо дуулдсан. Бидэнтэй ойр эрэг дээр хэвтдэг байсан залуу хос ойрхон их хуучны байранд (тохижилт муутай) сарын 1000 еврогоор амарч байгаагаа их олзуурхан ярьж байсан.

Байшин барилга нь цонхоо сүүдэрлэж нарнаас халхалсан том тагтнуудтай (сүүлийн үеийнх нь), харин хуучны барилгууд нь цонхныхоо гадна давхар халхавчтай байдаг юм билээ. Өдрийн цагаар түүнийгээ тас хаачихна. Тэр хавийн тосгонууд нь дандаа уулан дээр, арай сэрүүнийг бодсон нь тэр юм уу гэж бодсон.

Хүн гэж хачин амьтан хойно нэг их халууцаад л, аахилаад л, гомдол тавиад байсан Шотландад буцаж ирээд сар болсоныхоо дараа пээ тэр халуун газар луугаа дахиад явах юмсан гэсэн бодол төрсөнийг нуухгүй ээ. Энэ эргийн зурагнууд нэг их онц биш байгаа. Ирийсэн хүмүүсийн зургийг зөвшөөрөлгүй аваад байх эвгүй байсан тул олон зураг дарсангүй.

Wednesday, October 17, 2012

Сонин юм үзнэ гэж..


Үгүй өнгөрсөн хэд хоног яасан их сонин хачин сонсогдовоо. BBC -ийн мэдээн дээр Лениний хөшөөг буулгалаа гэсэн мэдээ хоёр билүү гурав хоногийн өмнө гарсаныг уншаад нэг их юм бодолгүй өнгөрсөн юм. Тэгсэн энэ үйл явдал монголчууд Ленин багшдаа маш их хайртай хэвээр байгааг тодруулсан үйл явдал болжээ. Ухаан нь Ленин багш чинь монголын тусгаар тогтнолын төлөө их хөөцөлдөж бидэнд гавьяа байгуулж өгсөн хүн гээд байх шиг байгаа юм. Миний бодлоор нөхцөл байдлыг зөв дүгнэж хөдөлсөн тэр үеийн монголын төрд зүтгэж явсан улсын гавьяа. Нөхцөл байдал манайд ашигтай таарсан (тусгаар улс болоход). Зөвлөлт засаг болоод Ленинд монголыг өөрийн нөлөөнд байлгах ашиг сонирхол байсан учраас энэ үйл хэрэгт оролцсон гэж боддог. Хүмүүс Ленин сайн хүн байсан тэр муу Сталин л бүгдийг буруу тийш эргүүлсэн гэж боддог бололтой юм. Тийм тал бий байх, гэхдээ коммунист дэглэм тогтооход хүч хэрэглэх, гайгүй чинээлэг нэгний хөрөнгийг хураах, хорих лагерь байгуулах энэ тэр чинь угаасаа Ленин багшийн чинь санаа гэдгийг хүмүүс мэддэг болов уу. Нөгөөтэйгүүр коммунизм гэдэг санаа сайхан байж болно гэхдээ амьдрал дээр болдоггүйг өнгөрсөн зуунд ийм дэглэмээр замнасан орнууд бэлэхнээ харуулсан биз дээ. Соронзон өнөөдөр Лениний бодитой намтар хэвлэгдсэн бол хүмүүст ухаарал өгөх байж гэж бичсэнтэй санал нийлж байна. Сайн мууг ялгаж салгаж олонд дуулгах л хэрэгтэй юм. Хэний сонирхол байдаг юм манайхан коммунист дэглэмдээ их л өршөөнгүй хандах юм даа. Саяхан шахуу л шинэ хуучин МАХ намууд чинь бид чинь чухам коммунист биш гээд л байснаа өдий болтол Ленин багшаа шүтсээр л байгаа юм биш үү. Би хувьдаа тэр хөшөөнд нэг их ач холбогдол өгч байгаагүй юм, одоо бодохоор нураасан нь зөв. Нураагаагүй учраас хүмүүс гайгүй залуу байсан гээд буруу ойлгоод байдаг юм шиг байна.

Тэгсэн өнөөдөр нэг ийм нийтлэл мэдээллийн хуудаснуудад харагдлаа. Нөгөө Ленин багшаа баахан магтжээ. Тэгээд сүүлдээ Н. Энхбаярыг ч зүйрлүүлэх гээд байх шиг ккк. Хэдэн сарын өмнө баривчлагдахад нь манай даргыг оросын цагаан хаан шиг хэлмэгдүүлж байна гээд л зарлаад байсан, тэр хэлмэгдүүлэл чинь Лениний тушаалаар хэрэгжсэн байтал өнөө манай дарга Лениний хөшөө шиг хэлмэгдэж байна гэх гээд байгаа бололтой. Өө тийм зоригт бүргэд торны цаана шаналж байна ч гэнэ үү. Шууд л өнгөрсөн зууны далаад он шиг л сонсогдож байгаа биз. Нээрээ тэр үед Ленин багшийг магтсан яруу найргийг тоймлосон сонирхолтой нийтлэл энд байгаа, үзээрэй. Бялдуучлахын туйл гэж тийм байдаг байх. Алиман сар шиг Ленин багш гэж ирээд л ккк.

Аа тийм дээрх нийтлэлд Ленин багш 54 настайдаа цус харваж нас барах хүртлээ 54 боть ном бичсэн мундаг хүн гэж магтсан байна лээ. Та нар дунд тэр 55 ботиос нь уншсан хүн байна уу. Би сургуульд байхдаа юунаас билээ болоод Лениний нэг ботиор шагнуулсан юм. Сөхөж хараагүй ш дээ, сүүлд нь манай аав ээж хоёр завсар нь мөнгөө хадгалдаг байсан юм кк. Хулгай орвол Лениний номыг хэн ч сонирхохгүй гэсэн логикоор. Нөгөө талаар их юм бичиж болно, онолдож болно, гэхдээ түүний бичиж хүн төрлөхтөнд юу авчирсан билээ гэдгийг бодох л хэрэгтэй. Үнэндээ Гитлэр Сталин Ленинд тийм их ялгаа байхгүй (миний хувьд).

Түүний үхлийн тухай 90 онд оюутан болчихоод Чехэд байхдаа их сонин юм олж уншсан юм. Оросууд угаасаа нэртэй цуутай хүмүүсээ нас барахаар нь тархийг нь авч хадгалдаг л даа. Юу ч билээ нэртэй тийм хүрээлэн бий. Дэлхийн хоёрдугаар дайны үед Германы тагнуул тэр хүрээлэнгээс Лениний тархиний хэсгийг хулгайлсан гэж байгаа. Тэрийг нь бүр сүүлд баруун германы эмч судлаачид үзээд тэмбүүгээр үхсэн байна гэж тодорхойлсон гэж бичсэн байлаа. Тэр үед би нь тийм юм уншаад нүд ам орой дээрээ гарч байлаа. Сүүлд дээ 2004 онд New York Times дээр бас тиймэрхүү утгатай нийтлэл гарсан байсан Дүгнэлтийг Израйлчууд тэр Лениний өвчний түүхээс нь үндэслэж хийсэн гээд. Нэрийг нь дараад шинж тэмдэг өвчлөлийн түүхийг нь ямар ч эмчид үзүүлсэн тэмбүү гэдэг гэж.. Оросууд уруу тархинаас нь жаахныг өгчих шинжилгээ хийе гэсэн Оросууд зөвшөөрөөгүй юм гэнэ лээ.

Гэснээс Энxбаярын үсийг солонгос уруу явуулаад шинжлүүлсэн хордсон гэж гарсан. Одоо америк уруу явуулж юунаас хордсоныг тогтооно гэсэн мэдээ түрүү долоо хоногт яваад байсан. Тэр бас их сонион.. Хүний үсийг шинжлэхдээ ердийн үсэнд байдаггүй ямар химийн бодис байна гэж шинжилнэ биз дээ. Тэгээд үсэнд байдаггүй тийм бодис байна, тийм учраас тийм юмнаас хордсон байна гэж... Харин хордсон байна харин юунаас хордсоныг мэдэхгүй гэдэг шинжилгээний хариу жаахан жогорхойтой сонсогдоод байгаа биз? Монголчуудын цуу ярианд итгэмхийг гөөмөн их далимдуулах юмаа даа. Цаашилбал тэр явуулсан үс нь Энхбаярынх гэдгийг яаж батлах юм бэ? Тиймдээ тулбал шүүх цагдаагаас гэрч байлцуулж битүүмжилж явуулна биз дээ. Хэний шийдвэрээр яаж тэр үсийг нь явуулсан нь сонин..

Бялдууч гэснээс Дагвадоржийн тухай хийсэн нэвтрүүлгийн тухай бас их олон хүн бичжээ. Зарим нь хэт дөвийлгөж магтлаа, зарим нь яадгийн гавьяа байгуулсан хүн хүн зодсон ч яадгийн гэж ирээд л.. Сониучирхаад үзлээ. Пээ бүү үзэгд.. 15 минутаас илүү тэссэнгүй, яасан ч нялуун... Эвий эвий монголчуудын зовлонг үүрч байгаа юм гэж ирээд л Ийсүс маягийн хүн юм уу хаашаа юм. Яруу найрагч Лхагвасүрэн гуайн үнэлгээ миний толгойд шууд буурч байна лээ ш дээ. Энэ бас бид юмыг дандаа хар цагаанаар хардагийн жишээ. Монголын 100 алдартан билүү, Дагвадорж орох нь зөв л дөө. Сайн барилдсан, аварга болсон, нутгийнхнаа баярлуулсан тэр бүгд үнэн. Гэхдээ тэр болгон чинь танхайрч хүнд гар хүрэх эрх өгдөггүй л байхгүй юу. Та нар санаж байна уу, хэдэн жилийн өмнө хөл бөмбөгийн дэлхийн аваргын шигшээ тоглолтон дээр Зидан италийн тоглогчийг мөргөөд талбайгаас хөөгддөгийг.. Зидан яах аргагүй мундаг хөл бөмбөгч нутагтаа ч нэртэй, тэр тоглолт түүний зодог тайлах тоглолт байсан. Ердөө л тэрхэн мөчид уураа барьж чадаагүй хүн мөргөсөн, тэр мөргөлт багийнхаа хожих боломжийг үгүй хийсэн. Тэгэхэд Францууд Зиданийг өмөөрөөгүй ш дээ. Яагаад гэвэл нутгийнхаа нэрийг өргөж явсанаа бас шавартай хутгасан учраас тэр. Дараа нь хэвлэлээр итали нөхөр чинь Зиданы ээжийг нь доромжилсон байх энэ тэр гээд баахан таамаглал дэвшүүлсэн. Яг дүрэм ёсоороо бол Зидан хөөгдөхгүй л байсан. Яагаад гэвэл түүний хүн мөргөхийг талбай дээр байсан шүүгчдээс хэн нь ч хараагүй. Шүүгч дараа нь дэлгэцнээс мөргөхийг нь хараад шийдвэр гаргасан. Зидан ямар нэг тайлбар эсвэл өөрийгөө зөвтгөх юу ч хэлээгүй, яагаад гэвэл тэр буруу юм хийснээ ойлгосных байх. Угаасаа тэр хүнд хүрэх гэдэг хууль бус үйлдэл учраас. Дагвадоржийн хувьд ч тэр тийм л логик үйлчлэх ёстой. Сумогийн дэвжээг өөрөө л сонгосон, нэгэнт сонгосон хүн дүрэм журманд нь захирагдах л ёстой байсан. Бааранд хүн зодсон гэдэг хууль зөрчсөн асуудал, цаанаас нь өдөөн хатгасан гээд биеэ өмөөрдөг нь илүү. Нэгэнт олны танил байх тийм асуудал дагуулдаг тэр хэмжээгээр өөрийгөө зохицуулаад аваад явах ёстой байсан байх. Лхагвасүрэн гуайн Дагвадорж монголын төлөө барилдсан гэсэнтэй санаа нийлсэнгүй. Тэр хүн өөрийнхөө л төлөө барилдсан, өөрийнхөө л төлөө тийм спорт сонгосон, аваргалаад өөрөө л их мөнгөтэй болсон, тэрийг нэг их эх оронч энэ тэр гэсэн уянгын халилтай хутгаад байх хэрэггүй. Би Дагвадоржийг сайн бөх гэж бодож явдаг (зодог тайлсанаас нь хойш сумо үзэхээ байсан), сайн бөх гэдгээрээ түрүү бариад зодоон цохион хийчихээд өөрийгөө зөвтгөөд байдагт нь дургүй.

Зодоон гэснээс тэр төрийн ордонд нэг нэгэндээ гар хүрдгүүдэд ч бас энэ хамаарна. Намайг хэл амаар доромжилсон гээд барьж авч зодоод байдаг хуулинд нийцэхгүй. тэр дундаа хууль тогтоогчид нь өөрсдөө тийм байж болохгүй. Их Британийн парламэнтийн гишүүн ноднин бааранд агсан тавьсан гээд шууд огцруулж байна лээ ш дээ. Тиймэрхүү дүрэм журам байх хэрэгтэй байх. Саяхандаа эдний нэг сайд дугуйгаараа зөвхөн машин ордог хаалгаар орох гэж зүтгээд шаардлага тавьсан цагдааг "f****ng pleb" (pleb гэдэг нь хүнийг доогуур гаралтай гэж доромжилсон үг юм гэсэн) гэж хараасан гээд одоо огцрохоос өөр замгүй байдалд орчихоод байгаа. Манайхан болохоор Хүрэлсүхийг өмөөрсөн маягтай байна лээ. Бид ч гэсэн бас сэтгэхүйгээ өөрчлөх цаг болсоны дохио юу.

Ёоx яасан урт болчиховоо, ам нээснийх уушиг нээгээд Цэдэнбалын тухай хэдэн үг. Энэ хаанаас ухуулга хийгээд байгаа юм тэр хүнийг магтаад байдаг болчихож. Дөчин жил төр барьсан, улс орныг хөгжүүлсэн гэж ирээд. Миний бодлоор тэр хөгжил гэдэг нь тэр хүнтэй хүнгүй ирэх байсан юмаа. Шийдвэр Улаанбаатарт биш Москвад гардаг байсан юм хойно. Оросууд үгэнд нь орох хүнээ л тавина биз дээ. Өөрийн бодолтой, холыг хардагуудыг нь бүгдийг нь хороочихсон биз дээ, цаана нь хэн үлдэх нь ойлгомжтой биш гэж үү.

Monday, October 15, 2012

"Дэлхийд байхгүй гайхамшиг"-ийг зөвхөн монголоос...


(Гарчгийг хашилтанд хийсэн болохыг анхаарна уу?)

Егөөдөлгүй монгол гайхамшиг олон бий, маргах хүн гарахгүй биз. Харин хэвлэлээр хаана ч байхгүй гайхамшиг гэж худлаа сурталдах, бусдыг төөрөгдүүлмээр мэдээлэл түгээх явдал улам нэмэгдээд байх шиг. Тэдний хэлж ярьж байгааг нягталж залруулдаг газар хүн гэж байдаггүй бололтой. Би саявтар уншсан хоёр ярилцлаганд залруулга хийж илүү амалмаар санагдаад болдоггүй ээ.
Эхнийх нь хорт хавдар эмчилдэг ид шидтэй цайны талаар нэг ийм ярилцлага байх юм. Гэдэс цэвэрлэх үйлчилгээтэй гурвалжин будаатай цай дотооддоо үйлдвэрлээд Япон уруу экпортлох гэж байгаа компанийн технологичийн яриа юм байна. Хальт харвал яах аргагүй сайхан мэдээ. Мэдээж дотооддоо юм үйлдвэрлэж гадагшаа зарна гэдэг эдийн засгийн хувьд, мөн нэрлэж байгаа сайн чанарууд нь эрүүл мэндэд сайн нөлөөтэй гээд.
" “Шимт” гурвалжин будааны цайнд төрөл бүрийн эрдэс бодис, уураг, антиоксидант нэгдэл ихээр агуулагддаг. Тиймээс цусан дахь холестриний хэмжээг бууруулж, цусны даралтыг тогтворжуулж, зүрх судасны үйл ажиллагааг дэмждэг. Инсулины нийлэгжилтийг сайжруулан, сахарын хэмжээг бууруулж, чихрийн шижин өвчнөөс урьдчилан сэргийлэх үйлчилгээтэй. Тиймээс сахарын өвчтэй хүмүүс хэрэглэхэд тохиромжтой. Хүний биеийн бүдүүн, нарийн гэдэсний гүрвэлзэх хөдөлгөөнийг сайжруулж илүүдэл жинг багасгана. Өдөр тутам уудаг цай шигээ тогтмол хэрэглэвэл биеэс хорт бодис гадагшилж нүүрний арьсыг толигор болгодог. Мөн хүний биеийн дархлааг сайжруулж, хорт хавдраас урьдчилан сэргийлдэг. Манайд зарагдаж байгаа бусад төрлийн гэдэс цэвэрлэдэг цайнууд дандаа гаднаас орж ирж байгаа. Тиймээс гэдэс цэвэрлэдэг гэсэн ерөнхий нэрээр л авч хэрэглэж байгаа болохоос ямар үйлчилгээтэй гэдгийг тэр болгон мэддэггүй. Харин дотооддоо үйлдвэрлэж байгаа энэ цай монгол, орос заавартай. Кофейнгүй учир орой унтахын өмнө ууж болдог. Хамгийн гол давуу чанар нь гүрвэлзэх хөдөлгөөнийг сайжруулж, хүний биед сайн нөлөөтэй гэдгийг нь туршилтаар баталгаажуулсан байгаа. " гэсэн байх юм. Харин энэ бүх шинжийг тавхан хүн дээр туршиж тогтоожээ. Таван хүн оролцсон судалгаа дээр дурдсан шиг тийм олон үзүүлэлтээр сайн үр дүн гардаг нь бас л сонин. Тав гэдэг чинь статистик ч хийж болохгүй жижиг тоо шүү дээ. Уг нь сайхан амттай цай, гурвалжин будааны ийм ийм чанар бий, цайны найрлаганд орсон учраас эрүүл мэндэд сайн нөлөө үзүүлнэ гээд л хэлчихсэн бол болох байлаа. Магад тэр цай нь үнэхээр гайхам чанартай байхыг үгүйсгэж бас болохгүй л дээ. Туршилтаар батлагдсан гэж хэлэх эрхийг дор хаяж зуугаас дээш хүн оролцсон судалгаан дээр тулгуурлана шүү дээ. Нөгөөтэйгүүр өөрсдөө гурвалжин будаагаа гаднаас авчирдаг мөртлөө (хаанаас авчирдагаа дурдаагүй байна лээ) бусдыг компаниуд гаднаас цайгаа оруулж ирдэг гэж шүүмжилсэн байгаа юм. Гадаадын түүхий эдийг тэнд нь хольж цай хийх, монголд авчирч хольж цай хийхийн ялгаа нь юунд байхыг сайн ойлгохгүй л байна.
Манайхаан гэж сая сая хүн орсон судалгаан дээр тулгуурлаж гаргасан вакцинийг эсэргүүцээд л сүйд болдог хэрнээ, таван хүн дээр хийсэн туршилтны үр дүн сайн байсан гэхэд нь ямар ч асуулт тавилгүй хүлээж аваад л, сонин дээрээ дурайтал нь хэвлэх...

Удаах нь ардын жүжигчин Ш. Чимэдцэеэгийн ярилцлага. Чадалтай хоолойтой сайн дуучин гэдэгтэй нь хэн ч маргахгүй. Харин 3 октав дамнасан дуу дуулаад интернетэд тавьсан хүн дэлхийд байхгүй гэдэг нь бас л уншигч манийгаа басамжилж байгаа юм шиг дуулдав. Ердийн ямар нэг сургуулилт хийж байгаагүй хүн 1-1.5 октав ноот дуулж чадна. Харин дуучны сургуулилт хийсэн хүн 2.5-3 болгох боломжтой. Дөрөв түүнээс дээших нь харин ховор юм гэнэлээ. Гурав ба түүнээс дээш октавын цараатай дууны жишээг нэрлэвэл:
Mariah Carey 5 октавын цараатай хоолойтой. Түүний дуулсан Emotion дуу 4 октавын ноот агуулдаг. David Bowie -ийн Fame дуу мөн 4 октав дуугардаг. Rihanna -ийн Pon de Reply, Chrisette Michele  -ийн If I had my way дуу тус тус 3 октавын цараатай. Эдгээр дуунуудыг интэрнэтээс амархан олж болно. Цаашлаад 4 октавын цараатай дуучдын заримаас нь дурдвал: Kate Bush, Michael Jackson, Freddy Mercury . Гуравтай нь: Amy Winehouse, Annie Lennox, Cher, Tina Turner, Whitney Houston, Maria Callas etc. Миний ойлгосноор олон октавын цараатай, сонсогчдын чихэнд наалдахуйц дуу бичих нь харин хэцүү гэдэг. Олон өнгө дээш доош явахаар чихэнд уянгалаг сонстох тал дээрээ тааруу болдог гэсэн. Тэр утгаар нь авч үзвэл дууг бичсэн Жанцанноров гуай мундаг. Дуулсан Чимэдцэеэ нь мундаг боловч дэлхийд ганцаараа биш. Манайхан миний дууг магтахгүй байна гээд жаахан гомдоллосон маягтай ярьсан байна лээ.
Хэт дөвийлгөх гэдэг харин ч сайхан уран бүтээлийн үнэ цэнийг алдагдуулж мэдэх аюултай. Уншигч сонсогчдоо хөгжмийн боловсрол муутай гэж дорд үзээд ч байгаа юм шиг, зүгээр нэг ийм бүтээл хийлээ, 3 октавын цараатай дуу би өмнө нь дуулж байгаагүй юм гээд л ярьсан бол өөр хэрэг ш дээ.  Уг дуучны хоолойн чадалтай маргаад байх хүн угаасаа ховор биз дээ.
Миний багад биеэ худлаа магтах муухай гэж сургадагсан. Өнөө тэр сургааль мартагдсан бололтой.

Wednesday, October 10, 2012

Лэфковиц, Кобилка нар химийн салбарын Нобэлийн шагнал хүртлээ



Эсийн хүртэхүй молекулын бүтцийг судалсан ажлаараа багш шавь хоёр (Robert Lefkowitz; Brian Kobilka) химийн салбарын шагнал авсаныг өнөөдөр зарлажээ. Хүртэхүй молекул эсийн хооронд мэдээлэл солилцох, эс гаднах орчноо мэдрэх, цаашлаад орчин тойрондоо зохицоход зайлшгүй хэрэгтэй. Чухам энэ судалгаанд тулгуурлан гаргаж авсан олон эм бэлдмэл өнөө өргөн хэрэглэгдэж байгаа билээ. Хамгийн наад захын жишээ нь зүрх судасны бэта блокэр, харшлын үед уудаг антихистамин..

Tuesday, October 9, 2012

Франц ба Америкийн квантийн физикчид энэ жилийн Нобэлийн шагналтнаар тодров


Францын Сарж Харош (Serge Haroche) ба Америкийн Дэйвид Уайнланд (David Wineland) нар квантийн бөөмийг устгалгүй ажиглаж болох аргачлал боловсруулж нэвтрүүлсэн ажлаараа энэ жилийн Нобэлийн шагнал хүртлээ. Ийм бөөмийг ялгаж авах тун төвөгтэй, бөгөөд ялагж авсаны дараа амархан шинж чанараа алддаг аж. Мэргэжлийн хүн биш тул хар үгээр тайлбар хийхийг оролдов.

Тавин жилийн өмнө...




Тавин жилийн өмнө Ливэрпүүлийн дөрвөн залуу " Love me do" гэдэг дуу бичүүлсэн нь худалдаанд гарчээ. Тэр үед хэн нэгэн тэдэнд тавин жилийн дараа энэ бичлэгийн чинь ойг Ливэрпүүлд өргөн дэлгэр тэмдэглэж хамгийн олон хүн энэ дууг нийлж дуулна гэсэн бол итгэхгүй байсан болов уу.

- Тэр бичлэгээс хойш Битлз хамтлаг 2 тэрбум цомог заржээ.
- Анхны бичүүлсэн дуу нь тэр дороо Их Британий chart-д 17 д жагссан бол хоёр жилийн дараа Америкт нэгдүгээрт бичигдэж байжээ.
- Энэ дууг Пол Маккартний 16 настайдаа бичсэн байна.
- Өнгөрсөн долоо хоногт Ливэрпүүлд 1631 хүн цуглан дуулж 50 жилийн ойг нь тэмдэглэсэн гэнэ.
- 1964 оны 2 сард тэднийг америк Эд Сулливаний телевизийн нэвтрүүлэгт оролцоход 73 сая хүн үзжээ.
- Энд дууг гурван удаа студид бичсэн бөгөөд бичлэг бүрт өөр бөмбөрчин тогложээ; Пийт Бэст, Ринго Стар, Анди Уайт...


Love, love me doYou know I love youI'll always be trueSo please, love me doWhoa, love me do

Love, love me doYou know I love youI'll always be trueSo please, love me doOh, love me do

Someone to loveSomebody newSomeone to loveSomeone like you

Love, love me doYou know I love youI'll always be trueSo please, love me doOh, love me do

Love, love me doYou know I love youI'll always be trueSo please, love me doWhoa, love me doYeah, love me doWhoa, love me do

Monday, October 8, 2012

Анагаах ухаан физиологийн салбарын Нобэлийн шагнал үүдэл эс судлаачдынх боллоо



Хоёр гурван сарын өмнө хар хүн бид хоёр энэ жил хэн анагаахын салбарт Нобэлийн шагнал авах бишээ авбал зохих талаар ярьж суулаа.
Би: - Энэ жил үүдэл эсийн (stem cell) салбарынхан авах цаг нь болсон байхаа...
Хар хүн: - Яманака авахаар юм хийсэн хөөн, харин Яаниш хажуугаар нь шавар хааж мэдэх юм (нэгэнт боловсорсон арьсны эсийг эргүүлж үүдэл эс болгох туршилт хийж хэвлүүлсэн хоёр хүн: Shinya Yamanaka, Rudolph Jaenisch)...
Б: - Санаа нь Яманакагаас гарсан юм чинь түүнд өгөх л хэрэгтэй. Гэхдээ ганцааранд нь өгөхгүй л дээ..
Х: - Бүр анхдагч гэвэл Жон Гурдон л байна даа (John Gurdon; хамгийн анх мэлхийг клонацийн аргаар үржүүлсэн хүн)...
Б: - Яманака Гурдон гэвэл дэндүү мөрөөдсөн хэрэг болчихдог юм болов уу?


Өнөөдөр Жон Гурдон, Шиняа Яманака хоёр энэ жилийн анагаах ухаан ба физиологийн салбарт Нобэлийн шагнал авах болсоныг мэдээнээс уншаад би жинхэнэ мэргэн бөөдий гэж өөрийгөө дөвийлгөн бодов ккк. Авах ёстой гэж бодсон хүмүүс авсан болохоор сэтгэл өег сайхан байнаа.


Thursday, October 4, 2012

David Bowie: Wild is the wind

Сонсох бүрт сэтгэл хөдлөх миний хамгийн дуртай дуунуудын нэг. Bowie is the Best!



Wild is the wind
songwriters: Dimitri Tiomkin and Ned Washington

Love me, love me, love me, love me,
say you do
Let me fly away with you
For my love is like the wind, 
and wild is the wind
Wild is the wind

Give me more than one caress
satisfy this hungriness
Let the wind blow through your heart
Oh wild is the wind, wild is the wind

You touch me, I hear the sound of mandolins
You kiss me
With your kiss my life begins
You're spring to me, all things to me
Don't you know you're life, itself!

Like the leaf clings to the tree,
Oh, my darling, cling to me
For we're like creatures of the wind, 
and wild is the wind

Wild is the wind 

Wild is the wind

Wild is the wind

wild is the wind


Wednesday, September 26, 2012

Муу хүн идсэнээ

..гэдэг ч Францаар явчихаад хоол ундны тухай ярихгүй байж бас арай болохгүй юмаа. Хоол, хооллох гэдэг Францын түүх соёлд томоохон байр суурь эзэлнэ. Энэ тухай ярьж бичиж байгаа хүмүүс арвангурав билүү арвандөрөвдүгээр Луй хааны ахлах тогооч хүлээн авалтны цэсэндээ тавьсан загас цагтаа ирсэнгүй гээд амиа хорлосон түүхийг дурддаг. Энэ түүх гэхээр тэр тогооч цэсэн дэх хоолоо цагтаа хийж хүргэхээс гадна хоол хэр чухал болохыг  хэлээд байна гэж ойлгоод байгаа. Түүнээс гадна Францчууд хачин сонин юм иддэгээрээ алдартай, америк, англичууд тэднийг мэлхий гэж хочилдог нь Франц хүмүүс мэлхийний гуя иддэгтэй холбоотой гэнэ. За өөрийн туршлага дээр идэж үзсэн сонин хачин хоолноос дурдвал:

1. Huitre (англиар Oyster)




Монгол хэлний толь бичигт хясаа гэж ерөнхий орчуулсан байдаг. Гэхдээ хясаа дотроо бас олон янз тэр бүрт нь тааруулж оноосон нэр байдаг эсэхийг мэдэхгүй юм. Энэ хясаан доторх нялцгай биетнийг түүхийгээр нь (зарим хүн амьдаар нь ч гэдэг) иддэг. Францчуудын хамгийн дуртай хоолны нэгэнд орох байх, шинэ жил, зул сарын баяраар их иддэг юм билээ. 
Анх удаа амсахад надад нялцгар зүйл хөвсөн далайн ус ууж байх шиг санагдсан. Таатай санагдаагүй учир шууд гулгуулаад залгичихсан хэ хэ. Нэг их сайхан санагдаагүй ч хүн өгвөл ёсыг бодоод амсаад л өнгөрнө. Харин нэг удаа нэг алдартай тогоочийн хясаа яаж идэх тухай зааврыг сэтгүүлээс уншсан юм. Тэнд толгойгоо ялигүй гэдийлгээд хясаагаа амандаа хийгээд зажил гэсэн байлаа.  Тэр зааврыг дагавал нялцгай биетэн чинь нэг тийм чихэрлэгдүү амттай, далайн давстай нийлээд бас тийм муухай эд биш юм билээ, гэхдээ л би дуртай гэж хэлж чадахгүй. Францчууд бол oyster идэх далайн хошууг үнсэх шиг гэж зүйрлэдэг юм билээ. 
2. Escargot (Эмгэн хумс)
Эмгэн хумсыг дун дотор нь сармис, сонгино, цөцгийн тосоор амталж зууханд жигнэнэ. Эмгэн хумс өөрөө нэг их гойд содон амт байхгүй ч сайхан амталсан бол дажгүй. Манай хүүхдүүд их дуртай иддэг.
3. Мэлхийний гуя
Нэг их хурц содон амт байхгүй, мөн л сармисаар амталж шарна. Далайн амьтан, загастай ойролцоо гэх үү. Нэг их сүйдтэй гоё биш, бас муухай биш.
4. Foie gras (фуа гра гэж дуудна)
Энэ нугасны өөхөлсөн элэг, францчуудын хамгийн дуртай хүнсний нэг. Зул сарын баярын ширээнд заавал байх бүтээгдэхүүн. Нугасыг эрдэнэ шишээр бордож элгийг нь өөхлүүлдэг гэнэлээ. Ингэж өөхлүүлсэн элэг жирийн галуу нугасны элэгнээс амт чанарын хувьд өөр. Ийм элгийг коньяк, калвадос (исгэсэн алимны шүүсийг нэрсэн архи), мадэйра дарсаар даршилж байгаад жигнэж болгоно. Нутаг болоод айл бүр бас өөр өөрийн онцлог жортой байх. Нэг их торго шиг гилгэр texture бас амт нь гоё. Их Британид ийм элэг зардаггүй, учир нь амьтны эрх ашиг хамгаалах байгууллагууд нугасыг хүчээр таргалуулах нь тамлаж байгаа хэрэг  гэж үздэг бөгөөд энд тэдний нөлөө их байдгийнх байх. Яг хуулиар хорисон эсэхийг нь мэдэхгүй ч foie gras зардаг рестораны цонхыг хагалах, ажиллагсадыг нь хоргоох энүүхэнд, тиймээс энд зардаггүй гэж нэг англи хүүхэн тайлбарласан юм байна. Аа тийм энэ элгийг хүйтнээр талханд дээр тавьж иддэг.
5. Ris de veau (aнглиар sweetbread; calf thymus, болор толь дээр тимус гэсэн байна, оноосон монгол нэр байдаг гэж бодож байна, мэддэг хүн байвал хэлж өгөөрэй)
Анатомийин хувьд цээжний хөндийд зүрхний ойролцоо, мөн хоолойнд байх булчирхай. Энэ булчирхай дархлалын системд Т-cell боловсруулах чухал үүрэгтэй. Энэ булчирхайг цэвэрлэж давстай усанд сойж байгаад сүүнд чанадаг. Ингээд янз бүрийн соусаар амталж, ногоо эсвэл шарсан төмсөөр хачирлана. Амт нь тун дажгүй гэж дүгнээд байгаа.

Амттан талхны хувьд Францтай өрсөлдөх газар тун цөөхөн болов уу. Хоол хүнс өв уламжлалынх нь чухал хэсэг болохоор тэр байж мэднэ. Ер нь жирийн хүнсний дэлгүүрийн тавиураас л харьцуулахад францчууд илүүрхээд байгаа юм.  Давс, чихэр амтлагч юу ч байсан тун нарийн тааруулна даа.
Миний хамгийн дуртай бялуу жимсний цэлцэн (mousse) -тэй бялуу. Францчууд bavarois гээд байдаг юм. Суурь нь сүү, цөцгий, өндөгний шар орсон custard хэмээх сүүмс, жимсний чанамал, жэлатин, яг нарийн жорыг нь мэдэхгүй юмaa. Ямар жимс орсоноос шалтгаалаад янз бүрийн төрөл байна. Ийм бялуу хийж сурах миний мөрөөдөл.



Бас creme brulee мөн л custard суурьтай, хатуу caramel бүрхүүлтэй.




Санаанд байгаа нь иймэрхүү, мартсан зүйл байгаа байх. Өөрөө идэж туршиж үзсэнээ бичиж байгаа болохоор ямар нэг бүрэн төгс жагсаалт биш гэдгийг дахин хэлье. 



Tuesday, September 25, 2012

Хөгжимтэй ням гариг


Уржигдар орой Жорж Майклдав. Би өмнө нь иймэрхүү концэрт үзэж байсангүй ээ. Миний ноднин жилийн төрсөн өдрийн бэлэг. Уг нь өнгөрсөн 12 сард үзэх байсан боловч дуучин хатгаа тусаад хойшилсон юм. 
Симфоника нэртэй тоглолт нь найрал хөгжимтэй, тэр хэрээрээ жааз маягтай байсан нь сэтгэлд хүрэв. Би ер нь нас явах хэрээр жааз сонсох дуртай болоод байгаа юм, ямар учиртайг мэдэхгүй.
Анх удаа үзсэн концэрт учир орчин тойрноо сайн харж явлаа. Үзэгчдийн ихэнх нь 40 -өөс дээш насны хүүхнүүд байлаа. Тоглолтын танхимд ороход цүнх шалгаж байна, согтууруулах ундаа гаднаас авч орж болохгүй гэнэ. Харин дотроо архи пиво зардаг юм билээ. Концэртийн турш хүмүүс юм авч ууж нааш цааш холхидог юм байна. Бидний суудал эгнээний захад таарсан байсан тул тэр болгон босох гэж жаахан ядаргаатай. Анх удаагаа их олон халамцуу хүүхэн нэг дор цугларсаныг харлаа ккк. 
Миний өмнө зүүн Европын бололтой залуухан хос сууж таарсан. Над шиг анх ийм концэрт үзэж байгаа улс бололтой. Өөрсдийнхөө зургийг минут тутам аваад л байх юм. Зураг авах болгонд нь гэрэл зурсxийж ардаа сууж байгаа улсыг бухимдуулав. Хүмүүс ам амандаа бувтнаад л байхаар нь би тэр хоёрыг наад зургийн аппаратныхаа гэрлийг болиулаачээ, нүд сохолчих гээд байна гэлээ. Хүүхэн нь нүд чинь сохрохгүй ээ гэж ирээд хэрүүл хийх шинжтэй, сохолчих гээд байнa гэснийг шууд үгчилж ойлгосон бололтой. Наадах чинь ард чинь байгаа хүмүүст төвөг болоод байна гэлээ, залуу нь харин уучлаарай гээд больчихлоо. Бухимдаад л байхаар ингээд хэлж яриад асуудлаа шийдчихсэн нь дээр биз дээ. Хар хүн бид 2 гэртээ өөрсдийнхөө зургийг авсан, энд авсаны ялгаа юу юм бол гэлцээд өнгөрөв.
Тоглолт цагаасаа 20-иод минут хоцорч эхэлсэн. Хоёр цаг гаруй чинь яах ийхийн зуургүй хурдан өнгөрдөг юм байна. Хуучин шинэ дууны харьцаа 1:1 хавьцаа.. Мэдээж найрал хөгжимтэй дуулж байгаа болохоор хуучин дуунуудын найруулга өөрчлөгдсөн. Дээр нь Франк Синатра, Дэвид Боуи болоод бас бус хүмүүсийн дуунаас дуулсан юм байна. Сайхан байсаан... Залуу насны дурсамж сэргэж энэ тэр... 
Бидний суудал тайзнаас нэлээн хол таарсан. Зураг энэ тэр авах гэсэн аппаратны чадал хүрэхгүй байна лээ. Туршиж үзсэн нь нэг ийм арзгар гарчихсан, гэхдээ яахав дурсамж болоод үлдэх юм.




Ажлынхан дараа хэнийг үзэх вэ гэсэн Дэвид Боуи л орж ирэх шив. Гэхдээ энэ ч бүтэхгүй мөрөөдөл, тэтгэвэрт гарлаа гэж зарлаагүй мөртлөө тайзан дээр дуулаагүй их олон жил болж байгаа, дуулна гэх найдлага бараг үгүй биз. Энэ жил хүмүүс Олимпийн нээлт хаалтан дээр их харсан дуулаагүй. Манай ажлынхан ч гэсэн дуу нэгтэй Дэвидийг бол үзнэ гэсэн. Пол Маккартни даанч дуулж чадахаа байсан юм билээ.
£30 орчим үнэтэй билэт таарвал Том Жонсийн дуулахыг үзнээ. Дал гарчихаад энэ жил T in the park фэстивалд алж өгсөн гэсэн. Залуу дуучдаас Адэл, бусдыг нь бол мэдэхгүй ээ... Хар хүн болохоор Pink Floyd, KT Tunstall гэж байна лээ. Ер нь энэ бритүүд дуу хөгжим сайтай улс шүү. Хамт ажилладаг англи залуу дандаа бoроо орж байдаг газар хүмүүс хөгжим бичиx цаг завтай байдгийнх юм байлгүй гэж тайлбарласан.
Та нар бол хэний тоглолтыг мөнгө хайрлахгүй үзэх вэ?




Wednesday, September 19, 2012

Цэнхэртээд байна даа хө


Feeling blue
Үгчилбэл бүх юм цэнхэр санагдаж/харагдаж байна гэж болох. Гэхдээ энэ үгийг уйтгарлах гуниглах гэсэн утгаар хэрэглэдэг. Жишээ нь би арваад хоногийн өмнө хүүгээ Эдинбүргт оюутны байранд оруулчихаад felt blue. Гэр чимээгүй дүнсийгээд ч байх шиг. Түүнээс гадна хажууд байхгүй болохоор есөн шидийн юманд санаа зовох. Юмаа хаях вий, түлхүүрээ хаячихаад гадаа даарч зогсох вий, мөнгөө хаяад хоолгүй өлсөх вий гэж ирээд л юу эс байхав. Тэгэснээ бас өдөр болгон утсаар ярьж яршиг болохгүй санаатай их тэвчиж байнаа. Хүүд өөрт нь болохоор бие даан амьдарч юмаа өөрөө зохицуулах сайхан байх шиг, сайхан байхаас ч яахав дээ.

Саявтар Америкийн ерөнхийлөгчид нэр дэвшигч Мит Ромнийгийн "Обамаг сонгосон хүмүүс бол татавар төлдөггүй, нийгмийн халамжинд дулдуйдсан хүмүүс" гэж ярьсан бичлэг нь дэлгэгдэж бөөн шуугиан тарих шив. Энэ үйл явдалыг хэвлэлийнхэн "He put his foot in the mouth" буюу Ромний хөлөө амандаа хийв гэж мэдээлж байгаа юм. Дуулиан тарих хөлөө амандаа хийхийг харьцуулах гэж юу байхав харин хөлөө амандаа хийх нь өөрөө өөрийгөө хорлох, өөртөө дэгээ тавих гэсэн утгаар хэрэглэдэг байна. Мит Ромний чинь зайлуул намынхаа арваад хүмүүсээс шалгарч нэр дэвшигч болсон арай гайгүй нь гэж харж байсан бас л аймаар хүн байгаа биз. Ер нь бүгд найрамдах намынхан гэж аймшгийн хүмүүс байх юмаа. Тэр Мишээл Баахман, Сара Пэйлин, Санторум гээд дундад зуунаас ирсэн улсууд шиг юм ярина, тэрийг нь хүмүүс дэмжих нь бүр сонин. Саявтар сэнатэд тус намаас нэр дэвшсэн Тод Эйкин юу гэчихэвээ, "жинхэнээсээ хүнчиндүүлсэн эмэгтэй жирмэсэлдэггүй" гэж хүн амьтны нүд амыг орой дээр нь гаргах шив. Мань хүн үр хөндөлтийг хүчингийн үр дүн байсан ч хорих хэрэгтэй гэсэн үзэл бодлоо тэгэж тайлбарласан байгаа юм. Дээр нь америкийн эрүүл мэндийн даатгалд чинь жирэмслэлтээс хамгаалах эм, ерөндөг зэрэг хамаардаггүй. Тэгсэн мөртлөө эрчүүдийн Виаграг даатгал даана гэж байгаа. Энэ америкчуудаа гэж...