Saturday, December 31, 2016

Шинэ жилийн мэнд!


Энэ блогийг голохгүй уншиж, санаа бодлоо хуваалцаж байдаг та бүхэндээ баярлалаа. Тэр бүр хариу өгч чаддаггүй ч бүгдийг нь уншиж талархаж байдаг шүү. Ирж буй шинэ он амжилтаар дүүрэн байх болтугай гэж ерөөе.
Зураг дээрх гацуур модыг хоёр охин маань томчуудын оролцооргүйгээр чимсэн юм. Аав нь модыг нь тогтоож өгсөн л дөө. Үгүй бас яах вэ том болцгоож л байна. Харин гацуур модыг нь манай байрны хажууд байдаг виноны дэлгүүрээс худалдаж авсан. Энэ дэлгүүрийг ная лав хол гарсан өвөө ажиллуулдаг юм. Дажгүй сонголттой үнэ нь боломжтой, хажуугаар нь өөрийнхөө цэцэрлэгт ургуулсан алим, бас бус ногоо сүпэрмаркэтаас хямд үнээр зарна. Тэр нь бас сайхан амттай. Өвгөн дэлгүүрт нь хүүхэд орж ирэхээр баярлаж том хайрцагтай модтой чихэр гаргаж ирээд л дайлна.
Зул сарын баяраар дэлгүүрийнхээ цонхыг хэдэн зуугаар тоологдмоор олон цөмөөхэй тоглоомоор чимсэн нь хүүхдийн хараа булаана. Манай бага охин лав тэдний цонхны өмнө их удаан зогсдог юм. Зул сарын өмнө унаатай болж амжаагүй тул хаанаас мод авдаг билээ гээд гайхаж байтал өвгөн дэлгүүрийнхээ үүдэнд мод зарна гээд тавьчихсан байсан азтай. Танайх юм чинь гээд бас хөөрхөн хямдруулаад өгсөн. Нэг ийм сайхан дурсамж үлдээх мод заслаа энэ жил. 

Thursday, December 29, 2016

Сэтгэгдлийн хариу

"Minii %-d Trump garsan ni ih zuv. Shiidemgii hun yum hiih baih: Arabuudiig orohiig hyazgaarlana,Mexico US 2-n hoorond hana bosgoj ted nariig huuli busaar orj irehiig haana gej helsen. Arabuud IT, sanhuu, Mexicuud uilchilgee ruu tulhuu ortsgoodog, Tiim ursuldugchid bagasval end baigaa bid nart l iluu ih bolomj garch irne gesen ug."
Өмнөх бичлэгт маань нэг хүн ийм сэтгэгдэл үлдээжээ. Миний хувьд энд хоёр алдаа байна. Нэгд, хэдий Трамп мэксикчүүд болоод арабуудын эсрэг цагаачалалын хатуу бодлого барина гэж зарласан ч зөвхөн тэдэнд зориулсан тогтоол захирамж гаргах нь хууль эрхийн хувьд ярвигтай. Өөрөөр хэлбэл хүний гарал угсаа, шашин шүтлэгээр ялгах нь үндсэн хуулиар бас хүний эрхийн актаар хориотой тул нэг бүлэг хүмүүсийн эсрэг чиглэсэн цагаачлалын бодлого явуулах нь түвэгтэй гэсэн үг. Тэгэхээр бодлого бүх цагаачдад зориулагдах магадлал өндөр тул ерөнхийдөө энэ айлын тогоо өнгийж суугаа бүгдэд хамаатай болох бизээ.
Хоёрт, за яахав ямар аргаар мэксикчүүд, арабуудад зориулсан цагаачлалын бодлого явуулах боломжтой болжээ гэж бодъё. Дөрвөн жилийн дараа хэсэг бүлэг хүмүүсийн амьдрал амархан дээрдэхгүй тул Трампийг сонгосон бухимдал уур хилэн нэг их намжчихгүй биз. Тэгэхэд дараагийн ээлжинд тэр бухимдлыг өөр бүлэг хүмүүс рүү чиглүүлэх хууль эрхийн боломж нээлттэй тул азиуд, монголчууд өөр хэн ч өртөх боломжтой гэсэн үг. Чухам ийм рэторик дарангуйлагч хүчирхэгжих боломж олгож, дэлхийн сүүлийн дайн болоод өнгөрсөн сургамж бий. Бусдыг бариад явахад нь дуугүй байлаа, бараг дотроо баярлаж суутал миний ээлж ирэхэд намайг өмөөрөх хүн байсангүй гэдэг түүх байдаг даа.
Төгсгөлд нь, нэг ийм явцуухан бодол манай хөгжилд саад болдог юм гэж би санадаг. Бурууг бусдаас хайх, эсвэл хэн нэгний азгүйдлээс ашиг хонжоо олохыг хүсэээд ч байгаа юм шиг. Америк том гүрэн, зүтгэж чадвал амьдрал босгох боломжтой зайтай газар. Адилхан л айлд байж бусдыг ад үзэх хаашаа ч байдаг юм, нэг их зөв сайхан зүйл гэж харагдахгүй л юм.

Monday, December 26, 2016

Энэ оныг үдэхсэн гэж яарахуй

Нэг сайхан тухлаж аваад юм бичих завдал гарахгүй явсаар байтал 2016 гэдэг он дуусах тийшээ хэдхэн хоног үлджээ. Нүүдэл суудал, жижиг сажиг ахуйн асуудлуудын араас гарч чадахгүй болохоор өөр хүнд сонирхуулчих юм ховор нь бас нэрмэх юмаа гэж. За он дуусахаас өмнө хэд хоног толгойд эргэлдээд байгаа ундуй сундуй хэдэн бодлоо жагсаагаад, жаахан замбараатай болгочихвол ирэх жил илүү аятайхан байх ч юм билүү.
Америкийн ерөнхийлөгчийн сонгуулийн талаар илүү амлаж амжаагүй байгаа билээ. Үгүй ер ч гэмээр, гутармаар ч юм шиг. Гэтэл манай монголчуудын сэтгэгдэл бүр ихээр гайхашруулав. Ерөнхийдөө бол тийм баян хүн тэнэг биш л байж таараа. Мундаг ном бичсэн мундаг хүн тэгээд ч БН нам монголд элэгтэй байдаг гэсэн мэссэж их явлаа. Асуудлын гол нь Трамп гэдэг хүн тэнэг эсэх, хэдэн ном бичсэнээс жаахан холуур юм л даа (угаасаа тэр номыг нь хөлсөөр хүн бичиж өгдөг). Өнөөдөр манай улсад нийгмийн, эдийн засгийн, засаглалын олон асуудал бий. Олон хүн энэ асуудлын зангилаа нь хээл хахууль газар авсан, улс төрчид болоод том бизнесийн ашиг сонирхлын зөрчлөөс үүсэлтэй гэж үздэг. Тэгвэл хүмүүс ямар удирдагчийг хүсдэг вэ? Үнэнч шударга, ёс зүйтэй, янз бүрийн хувийн ашиг сонирхлын зөрчилгүй байх цаашлаад өндөр боловсрол, мэдлэг, нийгмийн давхарга бүрийг төлөөлөх чадвар гээд олон чанарыг жагсааж болно. Гэтэл Трамп гэдэг хүн энэ жагсаалтаас нэлээн гадуур тууж яваа шүү дээ. Сонгуулийн сурталчилгаанд худлаа мэдээлэл тараасан (энд ч мань хүн ганцаараа биш), татварын мэдээллээ одоо болтол ил зарлаагүй, Трампийн Их Сургууль нэрээр олон хүн хохироосон, эмэгтэйчүүдийн талаар дундад зууны маягийн үзэлтэй, арьс өнгөөр ялгаварлан гадуурхагчидтай дотно, шинжлэх ухааныг үгүйсгэгч, боловсролын төвшин нэг их өндөр биш гээд тоочиж бас болно л доо. Мань хүн сонгогдсоноосоо хойш багаа хэрхэн бүрдүүлж байгаа нь миний л хувьд манай монголын төр засгийн удирдлагатай улам л дөхүү харагдах. Сонгуулийн кампаанийн үеэр хамгийн их мөнгө өгсөн улсууд нь албан тушаал авч байна. Америкийн түүхэн дэх хамгийн олон саятан тэрбумтнаас бүрдсэн засгийн газрыг байгуулж байна. Бизнес эрхэлж байсан хүн ерөнхлийлөгчөөр сонгогдсон тохиолдолд тангараг өргөхөөсөө өмнө зарах эсвэл өөртэй нь хамаагүй шинэ ТУЗ-д бүрэн даатгах жишигтэй юм байна. Трамп болохоор хүүхдүүддээ удирдлагаа шилжүүлнэ гэж байгаа. Тэгэхээр бизнесийн асуудал эдний гэр бүлийг орхихгүй гэсэн үг. Цаашлаад хүргэн хүүгээ цагаан ордны тодорхой албан тушаалд дэвшүүлэх арга зам хайж байгаа бөгөөд энэ нь тус улсын Нэпотизмийн эсрэг хуультай зөрчилдөж байгаа болно.
Хүмүүс төрд орохоосоо өмнө баян болсон хүн огт шуналгүй болчих юм шиг андуу боддог. Тэгвэл нийгмийн эрх ашгийн төлөө юу ч хийж байгаагүй хүн ямар зорилготой төрийн эрхэнд гарахыг хүсэх билээ? Трамп бизнесийн ашиг сонирхлоо орхихгүй гэдгээ ч нуусангүй. Тайваний ерөнхлийлөгчтэй утсаар ярьсан нь тэнд зочид буудал барихаар хөөцөлдөж буйтай нь холбоотой гэдгийг хэд хэдэн том сонин шуугиад авсан. Сонгуулийн дараахан японы ерөнхий сайдтай уулзахдаа охиноо байлцуулсан нь ч бас тийм санамсаргүй хэрэг биш гэх юм билээ. Хөвгүүд нь аавтайгаа уулзуулах эрхийг нэлээд хэдэн дойлуураар тарааж байгаа сурагтай дээр гадаад дотоодын зочид нь хүлээж авч байгаа хүнээ гомдоохгүйн тулд Трампийн зочид буудалд бууж орлогыг нь өсгөж байгаа л гэнэ.
Тэгэхээр Трампийн засаглал ер нь манай монгол маягийн засаглалтай илүү ойрхон болох төлөвтэй. Монголын хувьд хүмүүс АНУ, хятадын харилцаанд үүсэх дов сондуул манайд ашигтай байж магад гэж харж байх шиг. Гэхдээ тэр ашиг түр зуурынх л байх, нэгэнт манай засаглал аливаад хурдан рэакц үзүүлэх чадвар муутай тул нэг их том өөрчлөлт авчрахгүй бизээ.
Тэгвэл энэ засаглалын өв юу байх вэ? Эмэгтэйчүүд, үндэсний болоод цөөнхийн эрхийн талаар гарсан дэвшил ухрах магадлалтай. Трамп дээд шүүхийн эзгүй байгаа суудалд шүүгч томилох ажилтай. Тэр нь үр хөндөхийн эсрэг үзэлтэй хүн байх болно гэдгийг нуугаагүй. Конгрес ба сенатийн олонх нь бүгд найрамдах намынхан тул дурын хүнээ томилох боломжтой. Обамагийн санал болгосон шүүгчийг энэ намынхан зориудаар хэлэлцэхгүй унагаад удаж байгаа. Гэр бүл төлөвлөлтөнд зарцуулах санхүүжилтийг бууруулах хандлага байгаа.
Байгал орчны ба дэлхийн дулаарлын судалгаа түүнтэй холбоотой гарсан хууль зохицуулалт буцах магадлалтай. Угаасаа дулаарлыг ил эсэргүүцдэг хэд хэдэн хүн түүний засгийн газарт орсон. Хамгийн түрүүнд дулаарлын судалгааны санхүүжилт өртөх байх. Энэ нь мөн л Трамп газрын тосны комапнид хувьцаа эзэмшдэгтэй холбоотой. Саявтар Өмнөд Дакотад болсон уугуул иргэд, газрын тосны компанийн тэмцэл өөрөөр эргэх магадлалтай. Угаасаа бид ялагдаагүй шүү дээ гэж газрын тосныхон мэдэгдсэн.
Угаасаа засгаас шинжлэх ухааныг санхүүжүүлэх нь буруу гэж үздэг хүн төсөв барих болсон тул шинжлэх ухааны бусад салбарын санхүүжилтэнд өөрчлөлт орох байх. Боловсролын сайд нь дунд сургуульд эволюцийн онол заахыг эсэргүүцдэг тэрбумтан гээд дүр зураг тааруу л бууж байна.
Гэхдээ Олон эрх ашиг хуулиар хамгаалагдсан, зохицуулагдсан байдаг тул алга урвуулахтай адил ч бас байхгүй л дээ.Тэгээд ч олон сая хүний эрх ашиг хөдөгдөхөд бүгд чимээгүй бууж өгөхгүй, их л олон шүүхдэлт болох байх.
Миний ажигласнаар хэсэг хүн баяжихаар бусдынх нь амьдрал дагаад дээшилнэ гэдэг либэртариан үзэл лав бидний хувьд тийм зөв зам биш юм шиг санагддаг. Хүний нэг амьдралд хэдэн байшин, хэдэн хувцас, хэдэн машин хэрэгтэй вэ? Дэмжээд томруулсан бизнесүүд жижиг бизнес бий болох хөгжих орон зайг хааж боодог үзэгдэл хаа сайгүй. Одоо л сайн сайхны үлгэр жишээ болсон болохоос Билл Гэйтс гуайн монополчлол олон бизнесийг дампууруулсан шүү дээ. Өөрөө өөрийгөө тэжээх боломж байхад нь боож хаачихаад дараа нь өглөг маягийн юм өгөөд өгөөмөр царайлах бас тийм. Тэгэхээр бид арай өөр зам, өөр зорилго, өөр мөрөөдөл хайх нь зөв болов уу? Бид цөөхүүлээ, манай зах зээл жижиг, газар зүй цаг агаарын бас соёлын өвөрмөц тогтолцоотой. Тэгтэл заавал бусдыг дуурайж буянаа барах шаардлага бий билүү? Би ядуу зүдүү амьдаръя гээгүй шүү дээ. Боломжийн байр орон сууц, эрүүл саруул орчин, сайн чанарын боловсрол, эрүүл мэндийн үйлчилгээг 3 сая хүн хүргэх тийм хэцүү гэж үү? Хүн аятайхан амьдрахад өөр юу хэрэгтэй вэ?
Энэ олон дайн мөргөлдөөн гол нийгмийн шударга бишид бухимдсан олны уур хилэнг ашигласан бас л эрх мэдэл, эд баялагийн төлөөх шунал өрддөг. Ер нь мөнгө шүтэхээ болиод шуналаа хянах аргатай бол нийгмийн бүх биш ч ихэнх асуудал шийдэгдэх байх даа.
Энэ оны сүүлийн бичлэг жаахан бараан болчихлоо. Наастр тийм болохоор өөр арга алга. Харин ирэх жил төсөөлсөнөөс өөр гэгээлэг байх болтугай гэж ерөөгөөд дуусгая даа.

Tuesday, October 25, 2016

Сургууль

Нөгөө байр маань бүтэж бид ирэх долоо хоногт орох оронтой болох гэж байгаа. Хар хүн анх үзчихээд барьцааны мөнгөө хаяад өөр байр хаймаар санагдсан гэсэн. Их л жижиг юм билээ. Би нь тэгээд одоо байнга суух сууцгүй түр байранд суугаад байж болохгүй тул орохоос өөр аргагүй гэж аргадав. Ингээд байр болсон, сургуулийн асуудал нээгдэж байгаа юм.
АНУ-ын нийтийн сургуулийн санхүүжилт нь тухайн орон нутгийн үл хөдлөх хөрөнгийн татварын хэмжээнээс хамааралтай гэнэ. Тэгэхээр байр үнэтэй газрын сургууль илүү санхүүжилттэй гэсэн үг. Бас л харгис байгаа юм шүү гэж бодогдсон. Манай орох гэж байгаа байр хоттой залгаа учраас хотын хойд дүүргийнхэн яаж ийж аргалаад хүүхдээ оруулчих гээд байдаг бололтой юм уу даа, сургуульд хүүхэд бүртгүүлэх гэдэг бас ярвигтай асуудал юм байна. Нэгд бүх бичиг баримт, аппликэшнээ нотриатаар батлуулах ёстой гэнэ. Тэр бүү хэл байрандаа биднийг суулгаж байгаа эзэн нь энэ хүмүүст байр хөлслүүлж байгаа үнэн бөгөөд эндээс нүүхэд нь 30 хоногийн дотор танайд мэдэгдэнэ гэсэн бас нотриатаар батлуулсан захиа бичиж өгөх ёстой гэнэ.
Өмнө нь төрсөний гэрчилгээ, хаягийн баталгаа, вакцинжуулалтын баримтаа бариад очиход өдөрт нь сургуульд оруулдаг байснаас тэс ондоо орчин бололтой. Яахав сайн тал нь аятайхан орчин, сайн сургалт, хүүхдийн ирээдүйд хэрэгтэй л юм даа гэж өөрийгөө тайвшруулж сууна.
Санаагаар болдог бол сургуулийн санхүүжилт тухайн дүүргийн татварын орлогоос бус ямар нэг тэгшитгэсэн стандартаар явах нь зөв юм шиг. Ухаандаа хүүхэд эцэг эхийн орлого, нийгмийн гарлаас үл шалтгаалж боловсрол эзэмшихдээ ижил тэгш гараанаас эхэлнэ гэсэн философийг л яриад байгаа юм. Дэлхийн хамгийн баян улс байж ийм юман дээр хөгийн царайлдаг нь шог ч юм шиг ккк.

Thursday, October 13, 2016

Blowing in the wind

Эр хүн хэмээн дуудуулахын өмнө хүн
Хэр урт замыг туулах ёстой билээ хө?
Зөөлөн элсэнд тухтай унтахын тулд тагтаа
Хэчнээн далайг гатлах ёстой билээ хө?
Үүрд хоригдохоосоо өмнө их бууны сум
Хэдэн удаа нисэх хэрэгтэй билээ хө?
Эдний хариулт найз минь
Салхины исгэрээнд л бий
Салхиний исгэрээнд бүгд бий.
Далайд уусан урсахаас өмнө уул
Хэчнээн сар жилээр дүнхийх ёстой билээ хө?
Жинхэнэ эрх чөлөө амсахын тулд хүн
Хэдий хугацаатай орших ёстой билээ хө?
Хараагүй үзээгүй дүр үзүүлэхийн тулд хүн
Хэдэн удаа буруу харж болох билээ хө?
Эдний хариулт найз минь
Салхины исгэрээнд л бий
Салхиний исгэрээнд бүгд бий.
Хөх тэнгэрийг харахын тулд хүн
Хэдэн удаа дээш харах ёстой билээ хө?
Хүмүүсийн уйлааныг сонсохын тулд хүнд
Хэдэн чих хэрэгтэй билээ хө?
Үхлийн ихийг ухаарахын тулд хүн
Хэчнээн хагацал үзэх хэрэгтэй билээ хө?
Эдний хариулт найз минь
Салхины исгэрээнд л бий
Салхиний исгэрээнд бүгд бий.

Боб Дилан гуай утга зохиолын Нобелийн шагнал авсаныг тохиолдуулж дуртай дуугаа орчуулах гэж оролдсоноо тавилаа. Хүмүүс энэ хүн авах ёстой ёсгүй талаар маргаж л байна. Харин энэ хүний дууны шүлгүүд бол өнөөгийн дуучдынхтай харьцуулахын аргагүй өөр гэдэг нь яалт ч үгүй үнэн билээ.

Thursday, September 29, 2016

Нүүж дуусдаггүй айл


Нэг газар суурьших хүсэл маань биелэх болоогүй бололтой. Манайх энэ намар буцаад л Нью Иорк уруу нүүв. Энэ нүүдэл их удаж байнаа. Долоон сард Шотландаас гараад Монгол, Францаар дамжиж явж явж энд ирээд гурван долоо хонов. Ирээд амьдрах байр олтол түр хугацаагаар амьдарч байсан оюутны байрандаа буулаа. Манай оюутны байр гурван цамхагтай л даа. Би оюутан байхдаа хоёрт нь амьдарч байсан юм. Энэ жил амьдарч үзээгүй гурав дах цамхагт байрлаж байгаа, гүйцээх ёстой л юм байсан юм шиг байна ккк.
Том охиноо ахынх нь явж байсан сургуульд түр өгчихлөө. Хол байранд орвол шилжиж таарна, гэхдээ зүгээр гэрт нь суулгаад байлтай биш. Ингээд байсан бууриндаа ирээд танил сургууль, эмч, байр гээд явсан ерөөсөө эндээс яваагүй ч байсан юм шиг сонин сэтгэгдэл төрөх.
Өмнө нь оюутны байранд амьдарч байсан болохоор байр хайхын зовлон үзээгүй юм. Харин одоо бол үзэж л байна. Миний хувьд хамгийн чухал үзүүлэлт сайн сургуулийн дүүрэг байх хэрэгтэй. Тэгээд дараа нь дөрвөн хүн багтчих, нийтийн тээвэрт ойр, чимээ шуугиан багатай аятайхан орчин гээд жагсаалт хөврөх л юм. Азтай гэх үү тохиолдлоор сайн сургуультай газар байр олсон чинь 11 сараас нааш сулрахгүй гэсэн. Оюутны байртайгаа ярьсан 11 сар хүртэл байж болмоор болоод явчихаар нь нөгөө байрыг үзээгүй байж орлоо гээд барьцааны мөнгө төлчихсөн. Аймаар бүдүүн зүрхтэй байна уу? Яахав, том орон сууцны барилга л даа. Тэнд нэг айл гараад дараагийн айл орохын өмнө заавал хана, шалыг нь будаж засдаг болохоор заваан гэх асуудал байхгүй. Талбай нь тэд орчим гэж үл хөдлөх хөрөнгийн агент хэлсэн. Аятайхан эсэх нь доторх зохион байгуулалтаас нь л шалтгаалах юм. Хамгийн гол нь яг Нью Иорк хоттой залгаа жижиг хот/тосгон, сургууль маш сайн, галт тэрэгний буудал 5 минут алхах зайтай, жижиг учраас чимээ шуугиан багатай. Нээх аз дайрчихсан ч юм шиг үгүй ч юм шиг сонин санагдаад байгаа кк. Үнэндээ энэ хотыг их л онилж байж ирсэн юм. Жижиг хот болохоор хөлсний байр нь цөөхөн биз, зар ховор харагддаг.
За тэгээд барьцаа төлчихлөө гээд манайх болсон гэсэн үг биш юм. Нөгөөдүүл чинь бидний хэр зэрэг хөлслөгч болохыг шалгана шүү дээ. Худалч хүнд бараг л амаа ангайж шүдээ тоолуулах шахуу юм болно. Өрхийн орлого, крэдитийн түүх, ажлын тодорхойлолт бол наад захын шаардлага. Цаашлаад бүр их юм нэхдэг бас аппликэшн бөглөсөн хөлс энэ тэр гээд явж өгдөг газрууд байна. Бүх юм бүтээд бэлэн болсоны дараа байр хариуцсан үл хөдлөхийн төлөөлөгчид нэг жилийн байрны хөлсний 8-10% тай тэнцэх хөлс өгдөг. Манай хувьд албан ёсны шийд ирэх долоо хоногт гарна гэсэн, хүлээгээд л сууж байна даа.

Sunday, June 26, 2016

Брэкситийн маргааш

6 сарын 24-ий өглөө босоод иртэл Их Британичууд ЕХ-оос гарахаар саналаа өгсөн байлаа. Санал асуулгын өмнөх хамгийн сүүлийн тандалтаар үлдэх санал дийллээ гэсэн мэдээ 22 нд уншаад эд нар гарчих байх гэсэн миний таамаг буруу байж гэж бодоод өнгөрсөн юм. Ингээд хоёр, гуравхан өдрийн дотор олон юм гинжин урвал аятай болоод өнгөрсөнийг чадах ядахаараа эвлүүж тоймлох гэж оролдов.
Нийт оролцогчдын 52% нь ЕХ-оос гарах хүсэлтэй гэж саналаа өгсөнөөр гарагчид дийлэв. Бүс нутгаар нь үзвэл Лондон болоод Лондонгийн эргэн тойрны тойргууд, Шотланд, Умард Ирландын тойргуудад үлдэх санал олонх байсан байна. Харин Уэлсэд гарах санал олонх болсон хүмүүсийн гайхлыг төрүүлж байна.
Эрэгтэй эмэгтэй хүмүүсийн саналын хувьд мэдэгдэхүйц ялгаа байсангүй.
Хамгийн том ялгаа харин насны ангиллаар гарсан байна. 18-24 насны сонгогчдын 75% нь холбоонд үлдэх санал өгсөн бол тавиас дээш насныхны хувьд гарах санал давамгайлсан байна. Ер нь дөч хүртэлх насныхны дунд үлдэх санал олонх нь байжээ. Залуучууд бидний ирээдүйг балласан хөгшчдүүдэд гомдож байна гэсэн мэссэж сошиал медиагаар их явж байна.
Санал хуваасан дараагийн ангилал нь баян, ядуу эсэх байлаа. Ядуучуудын дунд гарах санал дийлэнх байсан нь ерөнхийдөө засагтаа итгэх итгэл үгүй болсоны шинж гэж шижээчид үзэж байгаа юм байна. Санал асуулгын дүн гарсаны дараа Их Британичуудын хамгийн ихээр гүүгэлдсэн асуулт "ЕХ гэж юу вэ?" байсан гэнэ.
Санал асуулгын маргааш нь гарах кампанийг толгойлж байсан Лондон хотын захирагч асан Борис Жонсон иргэд санал өглөө гэхдээ одоо яаравчилж холбооноос гарах гээд яахав гэсэн ухааны юм ярьж олныг гайхашруулав. Ерөнхий сайд Дэвид Камерон олон нийтийн санал асуулын хариу ийм гарсанд энэ улсыг цаашид удирдах боломжгүй болсон тул гээд огцорч байгаагаа зарлав. Их Британийн паундны ханш, үнэт цаасны ханш тэр өдрөө бүгд навс унав. Долоо хоног бүр ЕХ-нд өгдөг 350 сая паундыг бид эрүүл мэндийн үйлчилгээнд зарцуулах болно гэсэн амлалт алдаа байсныг Их Британийн тусгаар тогтнолын намын дарга Найжил Фараж хүлээн зөвшөөрөв. Ингэхээр гарахын төлөө уриалж байсан хүмүүсийн амлалт ихэнх нь хоосон бас худлаа байжээ. Би хувьдаа гарах санал ялна гэж хэн ч тооцоолоогүй харин гарахын төлөө уриалж байсан хүмүүс өөрсдийн амбиц, эрх ашгийн төлөө л ингэж явсан байх гэж хардаад байгаа. Борис Жонсон бол Ерөнхий сайд болох төлөвлөгөөтэй яваа хүн.
Брэкситийн гол уриа ЕХ-ны цагаачдыг хязгаарлах байсан гэж ойлгож болно. Бас бус асуудлууд байх байсан гэхдээ дундаж сонгогч чухам ийм л сэдэлтэй гарах сонголт өгсөн гэж хэлж болно. Жишээ нь, Уэлсийн ЕХ-оос асар их татаас авдаг, цагаач бараг байхгүй жижиг хотынхон гарах санал өгсөнөө бид цагаачдын тоог хязгаарлах гэж ийм санал өгсөн гэж тайлбарласан байна. Энэ нь байхгүй асуудлыг хэт дөвийлгөж, олон нийтийн сэтгэхүйгээр тоглох ийм амархан байдгийн тод жишээ. Гэтэл өнөө өглөө гарах кампанийн томоохон толгойлогчдын нэг нь хэрвээ бид Европийн нэгдсэн зах зээлд хамрагдахыг хүсвэл ЕХ-ы иргэдийн чөлөөтэй нүүж, шилжих дүрмийг дагаж мөрдөхөөс өөр арга байхгүй гэж мэдэгдсэн байна. Тэгэхээр цагаачдын тоог бууруулах гэж саналаа өгсөн сонгогчид хоосон амлалтанд хууртагдсан бол таарч байнаа даа.
Шотландын нэгдүгээр сайд Никола Стөржин шотланын хүн амын 62% нь үлдэх санал өгсөн тул тусгаар тогтнолын санал асуулгыг дахин явуулах шаардлага бий болсоныг зарлав. Умард Ирландад тусгаар Ирландтай эргэн нэгдэх хөдөлгөөн сэргэж байгаа сурагтай.
ЕХ-ы удирдлага эдийн засаг, улс төрийн байдлыг тогтворжуулахын тулд Их Британийг бушуухан гар гэж уриалсан боловч эднийхэн яарахгүй байгаа нь угаасаа гарчихвал ингэнэ гэсэн төлөвлөгөө байгаагүй юм уу гэж харагдаад байгаа.
Энэ санал асуулгын нэг онцлог нь амлалтын үнэн худал нь санал асуулга явсаны маргааш илэрснээрээ онцлог. Үүнээс улс төрийн амлалт худлаа байдаг, асуудлыг дөвийлгөж шуугиан тарих нь хүмүүсийг төөрөгдүүлдэг гэх мэт өнөөгийн улс төр сонгуультай холбоотой муу муухайг харж болно. Үүнийг ухаарсан хүмүүс дахин санал асуулга явуулахыг шаардаж гарын үсэг цуглуулж байгаа нь өчигдрийн байдлаар 2 саяд хүрчихэн байсан. Ийм гарын үсэг цуглуулах хөдөлгөөн зуун мянгаас билүү дээ олон гарын үсэг цуглуулсан тохиолдолд эдний засгийн газраас албан ёсны хариу өгөх хуультай. Гарах сонгууль өгсөн олон хүн миний санал эсэргүүцлийн санал байснаас яг гарах хүсэл биш байсан гэх. Ямар ч гэсэн гарах санал ялсанд харамсаж, гэмшиж байгаа нь олон байна. Харин гаръя гэж уриалж байгаа хүмүүс л хачин чимээгүй болсон нь гайхалтай.

Wednesday, June 22, 2016

Нараа эгч


За энэ бол ашиг сонирхолын зөрчилтэй байж мэдэх бичлэг юм шүү. Найз бүсгүйдээ эгчийнхээ тухай бичээч гэж загнуулаад хэдэн үг хэлхэж сууна. Улаанбаатарын Баянзүрх дүүргийн 49-р тойрогт нэр дэвшиж байгаа Ринчингийн Нарангэрэл гэдэг эмэгтэй миний авга эгч юмаа. Энэ жилийн сонгуулиар МАН, АН-аас өөр сонголт хийх юмсан гэсэн хүсэл олон хүнд байгаа нь ажиглагдсан тул хүмүүст тийм сонголт хийх боломж байгааг мэдүүлэхийн тулд хэдэн үг холбохыг оролдов. Хүний олон мэдрэмж, дурсамж оролцдог болохоор тэр бүрийг цэгцтэй буулгах хэцүү учраас надад ойр дотныхоо хүмүүсийн тухай бичих хэцүү байдаг.
Таньдаггүй хүмүүст л бол орос хэл шинжлэлийн ухааны доктор, олон жил МУИС, Орос хэлний дээд сургуульд багшилж байсан гавьяат багш цолтой хүн. Шавь нартаа Нараа багш нь, гэр бүл дотроо Нараа эгч нь. Ерээд оны эхээр гарсан гарсан нийгмийн өөрчлөлтөнд гар бие оролцож, УИХ-ийн гишүүнээр сонгогдож явсан, хууль тогтоох ажилд туршлагатай хүн. Ингээд хийснийг нь дурдаад байвал уртаас урт жагсаалт болно. Албан ёсны мэдээллийг Фэйсбүүк дэх Ринчиний Нарангэрэл хуудаснаас бас намтар энэ тэрийг нь МСДН-ын хуудаснааc олоод харчихаж болох байх.
Би хэдэн жилийн өмнө Сэлэнгэ аймгийн Ерөө сумын нутагт байрлах Эко Ланд зусланд эгчтэйгээ золгохоор зочилсон нь их л олон сонин сайхан дурсамж үлдээсэн юм. Зуслан яг л миний өндөр өвгийн Монгол нутагт ирээд суурьшсан газар бий. Зундаа цэцэг, эрвээхэй алаглаж, гүзээлзгэнэ ширэглэж ургаад гишгэх газаргүй шахам болчихдог тийм л нутаг. Зусланд очоод хоолны байранд нь орж цай уух зуур ханаар өлгөсөн хүүхдүүдийн гараараа бичсэн цагийн хуваарь, зуслангийн дүрэм, байгал орчны талаар хийсэн ажиглалт, зурсан зураг өлгөөтэй. Хоолны цагаар хүүхдүүд шаагилдаж орж ирээд, арай томчууд нь багачууддаа ширээгээ засч, хоолоо авахад нь туслаад бөөн инээдэм шуугиан дунд хоолоо идэцгээв. Тэнд чимээгүй бай, зүгээр суу гэх томчуудын дуу байсангүй.


Энэ зусланд хүүхдүүд хүрээлэн байгаа байгал орчноо хайрлаж хамгаалах талаар ихийг сурч авдаг газар. Зуслангийн ойролцоо урагдаг ургамал амьтны нэр шинж чанарын тухай эсвэл яагаад орчин тойрноо бохирдуулахгүй амьдрах ёстой вэ гээд хүүхдүүдэд тэр бүү хэл насанд хүрсэн хүмүүст ч хэрэгтэй мэдээллийг энд олгодог. Угаасаа зуслангийн уг зорилго нь тэр болохоор аргагүй. Харин энэ дээр нэмээд хүүхдүүд ардчилал, эрх чөлөө болоод нийгмийн удирдлагын талаар амьдралд дөхүү маш сайн ойлголт олж авдаг нь онцлог. Сургалт болоод заавал хийх ёстой үйл ажиллагаанаас бусад цагийг хэрхэн өнгөрүүлэхээ хүүхдүүд өөрсдөө сууж байгаад ярилцаж шийддэг. Өглөө хэдэн цагт босч, хэдэн цагт унтах болоод орой ямар тоглоом тоглох, юуны тухай ярих гээд. Цаашлаад тухайн ээлжийнхний мөрдөх дүрмийг зуслангийн хамгийн эхний өдөр хүүхдүүд танилцсаныхаа дараа ярилцаж тогтдог байна. Бүгдээрээ ярилцаж тогтсон дүрэм учраас дүрэм зөрчих тохиолдол бараг л гардаггүй гэж байгаа.
Магад хүмүүст энэ их жижигхэн зүйл шиг санагдаж болно л доо. Харин миний хувьд Нараа эгчийн итгэл үнэмшил болоод барьдаг зарчмынх нь илрэл юм. Нараа эгч ерээд оноос хойш төрийн бус байгууллага, иргэний боловсрол гэсэн хоёр чиглэлээр тууштай ажиллаж байгаа хүн. Хүмүүст зүгээр л та нар одоо сонгох эрх чөлөөтэй болсон гээд орхисонгүй, ардчилсан засаглалын талаар олон нийтэд боловсрол олгох, бас засаглалд олон нийтийг татан оролцуулах нь чухал гэдгийг их эрт олж харжээ. Тэр зорилгоор дунд сургуулийн нийгмийн ухааны багш нар, сурагчид болоод залуучуудыг хамарсан маш олон сургалт, семинар, арга хэмжээ зохион байгуулж, бас үр дүнд хүрч байгаа. Нараа эгч хүсэл зорилгодоо үнэнч, зүтгэлтэй бас зоригтой эмэгтэй. Цаашлаад Нараа эгчид ямар нэг хөрөнгө мөнгө хураах сонирхол, татаж чангаах бизнес өөрт нь ч ойр гэр бүлийнхэн дунд нь ч байхгүй. Миний л мэдэхийн байгаадаа сэтгэл хангалуун, дуртай ажлаа хийж яваа жаргалтай эмэгтэй. Сонгогдоогүй тул гээд алга болохгүй олон зорилго тээж яваа хүн.
Эдний намын мөрийн хөтөлбөр миний энд бичсэн агуулгатай хамгийн дөхөж очсон мөрийн хөтөлбөр болсон байна лээ. Чухам ямар нийгэм байгуулах вэ гэдэг нь гол, аж ахуй чухал хэдий ч засаглалын цорын ганц зорилго байх ёсгүй юм. Хууль бүх хүнд тэгш үйлчлэх, хүүхэд бүр амьдралаа нэг л гараанаас эхлэх гээд миний сэтгэлд ойр явдаг зарчим.



Сонгуулийн 49-р тойрогт бүртгэлтэй сонгогч илүү их мэдээлэл авахыг хүсвэл Дарь эхийн шинэ буудалд ийм гутал засварын газрыг сонгуулийн штаб болгож ажиллаж байгаа, очиж ярилцаж болно шүү.



Thursday, June 16, 2016

Брэкситийн талаар хэдэн үг

(хүсэлтийн хариу)
Энэ сарын 23 нд Их Британийн иргэд Европийн холбооны гишүүнээр үлдэх үү, эсвэл холбооноос гарах уу гэдгээ бүх нийтийн санал асуулгаар шийдэх юм. Өнөөдөр засгийн эрх барьж байгаа консерватив нам 2010 онд ийм санал асуулга явуулна гэсэн амлалттай сонгуульд орж олонхийн санал авч байв. Эрх барьж байгаа нам дотроо ЕХ-нд үлдэх үлдэхгүй талаар хуваагдмал байр суурьтай байгаа бөгөөд ерөнхий сайд Дэвид Камерон болоод зарим сайд болоод парламентийн гишүүд нар үлдэх нь зөв, харин Лондонгийн захирагч асан Борис Жонсон тэргүүтэй зарим нь гарах зөв хэмээн кампани өрнүүлж байгаа.
Яг өнөөдрийн байдлаар Finacial Times сонины явуулсан тандалтаар оролцогчдын 48% нь гарах, 43% нь үлдэх сонголт хийсэн бол Independent сонинд нийтлэсэн тандалтаар гарах хүсэлтэй 53%, үлдэх хүсэлтэй 47% байна. Тэгэхээр ерөнхийдөө иргэдийн дунд холбооноос гарах сонголт давамгайлж байгааг харуулжээ. Гэхдээ иймэрхүү тандалтын дүн саяхан болтол эсрэгээрээ байсан нь олон хүн санал асуулгад хэрхэн хариулахаа шийдээгүй байсантай холбоотой байж болох юм.
ЕХ-оос гарахаар санал өгөгсдийн дийлэнх хувь нь ЕХ-ын бусад орноос ирж суурьшигчдын тоо замбараагаа алдлаа, боловсрол, эрүүл мэнд, нийгмийн халамжийн үйлчилгээ ачааллаа даахаа болилоо, орон сууцны хүрэлцээ муу байна гэсэн үндэслэлтэй сонголтоо хийж байгаа.
Гэхдээ газар зүйн байрлал болоод хүн амын нас бас сонголтонд том нөлөөтэй. Их Британи бол Англи, Шотланд, Уэлс, Умард Ирланд гэсэн засаг захиргааны дөрвөн хэсгээс бүрддэг. Үндэстний хувьд анлгичуудаас бусад нь кэлтик (заримдаа сэлтик гэж дууддаг) гаралтай үнсэдний цөөнх гэж хэлж болно. Энэ хуваарилалтаар бол зөвхөн англичууд холбооноос гарах санал давамгайлж байгаа бүлэг юм. Шотландчуудын саяхан Их Биртанийн бүрэлдэхүүнээс гарах эсэхээр санал асуулга явуулах үндэслэлийн нэг нь шотланчдууд ЕХ-ны гишүүн байх хүсэлтэйнх гэж байсан. Шотландчууд хэрэв холбооноос гарах санал ялбал манайх дахин Их Британийн бүрэдэлхүүнээс гарах санал асуулга явуулна гээд л байна. Уэлсчүүд ба ирландчууд ч гэсэн холбооноос гарах сонирхолгүй байгаа. Гэвч энэ нь санал асуулгын дүнд тийм тулхтай нөлөө болж чадахгүй, учир нь нийт хүн амын 83-84% нь англичууд юм.
Цаашлаад залуучууд ЕХ-нд үлдэх сонголт хийх нь илүү бол дундаж болоод тэтгэврийн насныхан гарах санал өгөх магадлал өндөр гэнэ. Энэ нь мөн санал асуулгын тэнцвэр өөрчлөх боломж муугийн учир нь залуучууд дундаж болоод тэтгэвэрийн насныхнаас сонгууль, санал асуулгад оролцох идэвх муутайнх. Харин залуучууд маш идэвхтэй оролцсон тохиолдолд санал асуулгын хариу урдчилсан таамгаас өөр гарах магадлал өндөр гэнэ.
Их Британи ЕХ-ноос гарахад тул улсын эдийн засаг болоод улс төрийн тавцанд яг чухам юу өөрчлөгдөхийг тааж хэлэх хэцүү. Гаръя гээд байгаа улс бид нар холбоонд өгдөг их мөнгөө улс дотроо мэдэж захиран зарцуулах тул нээх муудах юм байхгүй гэдэг. Харин үлдье гэсэн хүмүүс нь ЕХ-ны нэгдмэл зах зээлийн гадна үлдчихвэл манай эдийн засагт маш их хохирол учирна гэж учирлаж байна. Нэгдмэл зах зээл гэдэг нь элдэв экспорт, импортийн татвар байхгүй, иргэд чөлөөтэй хүссэн улс орондоо суурьших эрх цаашлаад холбооны өөр улсад аялаж, амарч байхдаа эрүүл мэндийн үйлчилгээ суурин иргэдтэй ижил нөхцөлтэй авдаг гээд олон юм бий. Нэгдмэл зах зээлээс гарчихаар энэ бүх асуудлаар улс бүртэй гэрээ байгуулах шаардлага гарч ирнэ, тэр бүр тохироо ч уу урдчилж таахад бэрх.
ЕХ-ноос гарлаа ч ирж суурьших цагаачдын тоо тэр дороо буухгүй. Хамгийн сүүлийн тоо баримтаар сүүлийн жилд энэ улсын хүн амын тоо 300 мянга гаруй цагаачдаар нэмэгдсэн бөгөөд багцаагаар тал нь л ЕХ-ны иргэд байгаа юм. Гарлаа гээд ажиллах, сурах зөвшөөрөл аваад ирж байгаа хүн цөөрөх эсэхийг тааж хэлэх бэрх. Ялангуяа эрүүл мэндийн системд ажиллах хүчин дутагдалтай байдаг улс чинь хүн авахаас өөр сонголт байхгүй гэх мэт. Яг нарийндаа гараад эсвэл үлдээд юу өөрчлөгдөхийг хэн ч хэлж чадахгүй нь үнэн юм.
Сонин хэвлэл, мэдээллийн хэрэгслээр явж байгаа анализ тоо баримт үзэхээр яг долоо хонгийн дараа британичууд ЕХ-ноос гаръя л гэсэн санал нь дийлэх байх гэсэн миний таамаг байна.
Санал агуулгын кампанит ажлын үр дүн ч гэх үү, хүмүүсийн дунд тавгүй эсвэл янз бүрийн эсэргүүцэл илэрхийлсэн үймээн маягийн асуудал олширч байгаа шиг бас санагдана. Өнөөдөр л гэхэд Английн хойд нутгийн парламентийн гишүүн, хөдөлмөрийн намын төлөөлөл бүсгүйг буудсан хэрэг гарлаа. Хөл бөмбөгийн европийн аваргын тэмцээний үеэр англи хөгжөөн дэмжигчид үймээн самуун тарьж байгаа нь бас л санал асуулгатай холбоотой байж мэднэ гэж ярьцгааж байна даа.
Янз бүрийн албан ёсны тоо баримт харж амжсангүй, гар дор үзсэн харсанаа нэгтгээд бичвэл нэг иймэрхүү.

Sunday, June 12, 2016

Шэрри


Сүүлийн үед ийм ундаанд дурлаад байгаа. Шэрри гэж настай улсын унтахынхаа өмнө ганц хундага уудаг чихэртэй дарс гэж боддог байж билээ. Номноос л уншиж тийм төсөөлөлтэй болсон юмдаг уу даа. Гэтэл их чихэртэй, чихэргүй, сай, муу гэж их олон янз байнаа. Чихэргүй хуурай шэрри намайг хүүхэд байхад аавын минь хааяа хийдэг байсан хар чавганы дарстай ойр санагддаг. 
Шэрринд дурласан түүх энд ирээд найзалсан испани гэр бүлтэй холбоотой. Яагаав эхнэр нь манайд төрсөн тухай дээр бичиж байсан даа. Шэрри бол Испанийн Андалуз нутгийн цагаан усан үзэм дарж хийсэн ундаа гэнэ. Гол төлөв Паломино гэх үүлдрийн усан үзэм хэрэглэдэг бөгөөд арай хатуу Амонтиядо эсвэл Олоросо нэртэй шэррийг модон торхонд хөгшрүүлдэг юм байна. Шэрри гэсэн нэр испанийн Jerez гэсэн нэрний англичилсан хувилбар. Британичууд шэрри их уудаг болохоор энд төрөл бүрийн шэрри худалдаж авах боломж бий. Франц тэр бүү хэл Испанийн хойд хэсгээр явж байхдаа сүпэрмаркэтаас шэрри хайгаад олоогүй, хаа сайгүй байж л байдаг эд биш юм шиг байгаа юм. 
Өчигдөр өнөөх найзууд маань хариад ирсэн гээд нэг ийм шэрри авчирч өгөв. Хийдэг нутгаас нь шилж авчирсан юм хойно сайхан юмөө. Унтахынхаа өмнө жаахныг уухад сайхан санагддаг нь миний хөгширч байгааг л харуулаад байнаа даа. 

Sunday, May 22, 2016

Хаврын синдром

Сонгуулийн сургаар миний хаврын синдром бас хөдлөх шинжтэй. Уг нь бичиж байгаа ажлаа дуусгах хугацаа товлоод, өдрийн ажлаа төлөвлөөд жигтэйхэн зохион байгуулалттай үзэж тарж байснаа сонгуультай холбоотой мэдээ тасрахаа байхтай зэрэгцээд ажилдаа анхаарал төвлөрөхийг байлаа хөөрхий. Сонгууль дандаа хэл ам дагуулж, талцуулж байдаг нь нэг их шинэ юм биш л дээ. Гэхдээ жил ирэх тусам хэрүүлийн шалтгаан агуулга улам дордоод байх шиг. 
Коммунист систем сольсон цагаас хойш би гэдэг хүн хийж байгаа бүхэнтэй нь санал нийлдэггүй ч АН болоод тэдний нөхдийг дэмжиж ирсэн билээ. Ажил хийж байгаа хүнд алдаа дутагдал байлгүй ч яахав, амьдрал үргэлжлэх тул сайжрах юм байна. Харин энэ удаад сонгуулийн тойрог хувааж байгаа, хуулийн нэр солих гэж гаргасан тайлбар, зарим хүмүүсийн хэмжээгүй эрх энэ тэр бас арай л биш юмаа. Миний хувьд сонголтгүй сонгууль, түрүүний сонгуулийн тогтолцоо өөрчлөгдсөн тул гадаадад байгаа хүмүүсийн санал өгөх эрх тодорхойгүй тул ингээд өнгөрөх юм шиг байна. 
Гэхдээ зүгээр манай тал танай тал эсвэл манай талын бүдүүн дарга танай бүдүүн дарга гэхээс өмнө сонгогчид бид өөрсдөө чухам ямар нийгэм байгуулж яаж амьдрах хүсэлтэй, ямар итгэл үнэмшилтэй вэ гэдгээ эргэж нэг бодох ёстой юм шиг байгаа юм. 
Миний хувьд хамгийн чухал асуудал хүний эрх тэгш байдлын хууль эрхийн асуудал, хуулийн хэрэгжилт хамгийн чухал. Манай сонгуулийн өнгө төрхөнд эдийн засгийн үзүүлэлт, амлалт зонхилдог. Хар ухаанаар бодвол эдийн засаг сайн байвал эрүүл мэнд, боловсролын салбарт зарцуулах хөрөнгө нэмэгдэх тул нэгдүгээр асуудал байх нь зөв. Гэтэл бодит байдал дээр тийм байж чаддаг уу?
Надад тодорхой тоо баримт энд алга. Тэгвэл манай эдийн засаг хурдан өсч байсан үед эмч, багш нарын цалингийн өсөлт эдийн засгийн өсөлттэй бодитой уялдаж байсан уу? Эмнэлэгийн ор, хүн амд оногдох эмч, сувилагчийн тоо нэмэгдсэн үү? Жилд баригдах сургуулийн тоо эдийн засагтай уялдаад илүү олон байж чадсан уу? Ухаан нь засаг татвар гэж цуглуулсан орлогынхоо хэчнээн үр ашигтай төсөлд хэчнээн нь хэрэггүй юманд зарцуулагдаж байгааг мэдэх нь чухал. Гэхдээ улс төрчид иймэрхүү тоо баримтыг янз бүрийн аргаар мушгиж хүмүүсийг төөрөгдүүлэх нь бий. Зөвхөн манайд ч биш хаа сайгүй тийм. Өрсөлдөж байгаа хоёр улс төрчийн гаргаж ирж байгаа тоо баримт дандаа зөрдөг. За тоо тийм байж. Тэгвэл арай өөрөөр дүгнэж цэгнэх арга бий юу?
Миний хувьд иргэн бүр банкинд эсвэл гудсан дороо хадгалсан мөнгөнийхөө тооноос үл хамаарч нийгмийн үйлчилгээнд тэгш эрхтэй байх ёстой гэдэг хамгийн чухал зарчим. Манай засгийн газраас олон улсад чансаагаар дээгүүр ордог их дээд сургуульд тэнцсэн хүмүүст санжүүжилт олгодог гэж би ойлгоод байгаа. Харвардад тэнцлээ, төгслөө гээд магтаал дагуулсан мэдээ цахим ертөнцөөр дүүрэн. Энэ нь сайн хэрэг. Харин энд бид ийнхүү санхүүжилт авсан хүмүүс/хүүхдүүдийн хэд нь улсын сургууль тэр дундаа хотын захын болоод хөдөө орон нутгийн сургуулийн төгсөгчид вэ гэж асуух ёстой юм. Өөрөөр хэлбэл боловсролын чанар хөрөнгө мөнгө, газар зүйн хэр их байрлалаас шалтгаалдаг вэ гэсэн асуулт. Үүнтэй ижлээр эрүүл мэндийн үйлчилгээний хүртээмжид дээрх хүчин зүйл хэр их нөлөөтэй вэ? 
Бодит байдал дээр өндөр үнэтэй хувийн сургуульд сурдаг хүүхэд, хотын захын гурван ээлжээр хичээллэдэг сургуулийн сурагчийн сурах боловсрох орчин, боломж, ирээдүйд нээгдэх үүд хаалга маш их ялгаатай. Хүнлэг энэрэнгүй, эрх тэгш нийгмийн зорилго нь иймэрхүү зөрөөг багасгах, хүүхэд бүр амьдралд хөл тавихдаа ирээдүй нь эцэг эхийн нийгмийн гарал, хөрөнгөнөөс үл хамаарч адил тэгш боломжтой байх явдал гэж би ойлгоод байдаг. Гэтэл энэ талаар сонгуулийн үеэр хэн ч ярьдаггүй. Хичээлийн агуулга, програмийг шинэчлэх тухай гарч ирсэн засаг болгон ямар нэг шинэ юм гаргаж сэдээд хэдэн жилийн турш бужигнуулж байгаад дуусдаг. Сурагч бүрийн мэдээлэл, мэдлэгт хүрэх боломжийн эрх тэгш байдлын талаар дурдсан сайд болоод ИХ-ын гишүүн таарч байсангүй ээ. 
Ингэхээр сонгогчид улсын төсөв, нийгмийн халамжтай холбоотой амлалтаас илүү тухайн улс төрчийн нийгмийн талаарх төсөөлөл бүр мөрөөдөл нь юу вэ? Тухайн хүний итгэл үнэмшил, зарчим нь юунд тулгуурласан байна вэ гэдгийг харж сонгох нь зөв байх. Олон улс төрч, авилгачдыг, хулгайчдыг зайлуулна гэсэн уриатай гэрч ирдэг. Хүмүүс ч тийм хүмүүсийг талархан дэмждэг. Гэтэл тэд шүүгч, прокурор биш. Их Хурлын гишүүн болонгуутаа хүмүүсийг яллаж, шийтгэх эрхтэй болчихгүй. Харин ч улс орны хөгжил, нийгмийн бодлогын дүр зураг, тодорхой төсөөлөлгүй хүн хууль тогтоогч болохоор нийгмийн чухал асуудлууд шийдэгдэхгүй, нөгөө байдаг хэрүүл маргаанаар дүүрсэн дөрвөн жилийн цикл болчихдог талтай.
ИХ-ын гишүүний үндсэн ажил нь бодлого, хууль боловсруулж батлах. Тиймээс сонгогчид өмнө нь ИХ-д сууж байсан гишүүн бол ямар хууль боловсруулж, ямар хуулийн төсөлд яаж саналаа өгч байсныг нь сонирхох, шинээр нэр дэвшигч байгаа бол бодлогын асуулт тавьж байж хэнд саналаа өгөхөө шийдэх нь чухал байха. Хууль эрхийн орчин зөв бол нийгмийн сөрөг үзэгдэл аяндаа багасна, тэгш бус байдал аяндаа намжина. 




Буруу мэдээлэл уршигтай

Өчигдөр улаан бурхан өвчний эсрэг вакцинтай холбоотой ийм жиргээ анхааралд өртөв.

Ямар үндэслэлтэй ийм цуурхал тараагаад байна гэсэн эмч нарын зөвлөгөө болоод ийм нийтлэл байна гэж хариулсан. Монцамэгийн нийтлэлд зулбах эрсдэл нэмдэг тул бага сартай жирэмсэн эмэгтэйчүүдэд вакцин хийхгүй л гэсэн байх юм. Өрхийн эмч нар хоёр сар хэртээ жирэмсэн болохгүй байхыг сануулж гарын үсэг зуруулж сурагтай. Гарын үсэг зуруулдаг нь вакцин хийлгэж байгаа хүнд эрсдэлийн талаар мэдээлэл өгсөний л баталгаа.
Улаан бурханы вакцин жирэмсэн болоод жирэмсэн болохыг оролдож байгаа эмэгтэйчүүдэд хийлгэхгүй байхыг зөвлөдөг нь үнэн. Учир нь энэ вакцин идэвхгүйжүүлсэн вирус агуулдаг "амьд вакцин" юм. Жирэмсний эхэн үед улаан бурханаар өвдөх нь урагт нөлөөтэй, янз бүрийн гажиг үүсгэдэг тул эрсдэл бий болгохгүйн тулд ингэж зөвлөдөг болно. Яг вакцинаас болж ураг өвчилсөн бүртгэгдсэн тохиолдол Их Британийн засгийн газрын цахим хуудсанд тавьсан нийтлэлээс үзвэл байхгүй. Хэрэв вакцин хийлгэснээс хойш 28 хоногийн дотор жирэмсэн болох, эсвэл вакцин хийлгэх үедээ жирэмсэн байсан бол харьяа эмнэлэгтээ мэдэгдэх хэрэгтэй гэж эдний эрүүл мэндийн үндэсний албанаас зөвлөдөг. Ингэж зөвлөхдөө урагт янз бүрийн өөрчлөлт орох магадлал маш бага тул санаа их зовох хэрэггүй гэсэн байх юм.
Жирэмсэн бол вакцин хийлгэхгүй байх нь зөв, вакцин хийлгэсэн бол 28 хоногийн дотор жирэмснээс сэргийлэх арга хэмжээ авах нь бас зөв. Энэ вакциний эрсдэл бол онолын эрсдэл юм шүү дээ. Харин ямар нэг шалтгааны улмаас дээрх зөвлөгөөг дагаж чадаагүй бол учиргүй сандрах, үр хөндүүлэх ч шаардлага байхгүй.  Мэргэжлийн эмчээс л зөвлөгөө ав. Интэрнэтээр шуугисан бүхэн үнэн биш. Ингэж шуугин хүний сэтгэл санаа үймүүлэхийн хор уршилг мэдээлэл байхгүй байснаасаа илүү ч байж мэднэ.

Friday, May 20, 2016

Венец

Өчигдөр зурагтаар Венецийн тухай баримтат кино гарч байна. Жуулчлалын хот, сувгаар хүн зөөх гондола завь, багт наадам гэж мэдэхээс энэ хотын сонирхолтой түүхийг өрдөө ч мэддэггүй байжээ. Венэцийг олон зууны турш Доож (doge) хэмээх хотын язгууртнуудын сонгосон хүн захирдаг байж. Доож хэргэмийг duke буюу гүн хэмээн дүйцүүлж болно гэх ч Венецийн доож удам залгадаггүй сонгогддог тул арай өөр. Венецийн Доожийн ордонд тус хотын захирч асан  өөрийгөө хаан болгон өргөмжлөхийг завдсан нэгээс бусад бүх Доожийн хөрөг бий гэнэ. 
Хотын оршин суугчдын хандиваар бий болсон төв талбай Piazza San Marco Венецийнхний яс чанарын  бэлэгдэл, иргэний бахархал гэдэг. Өглөө эрт талбайг шүүрдэх урт шүүртэй эр 22 жил талбайг цэвэрлэж буй гэнэ. "Өглөөдөө энэ талбай зүгээр сайхан биш үлгэрийн юм шиг хүн алмайруулам. Би өглөө бүр эндээс тийм сайхан таашаал авдаг. Зарим өглөө би тэр дор сууж нар мандахыг харахад нар намайг яг л үнсэж буй мэт мэдрэмж төрдөг. Эндхийн уугуул бидэнд ч гэсэн энэ талбайд ирэх бүрд анх ирж байгаа мэт санагддаг. Яг л өдөр бүр өөртөө дурлуулах эмэгтэй хүн шиг". Ай италичууд нээрээ яагаад ийм уянгалаг хүмүүс вэ? 


Thursday, April 28, 2016

Өдрийн аялал

Өнөөдөр охины ангийнхан Глазгоу хотын Мичтэлийн номын санд очиж шотландын алдарт яруу найрагч Робэрт Бөөрнсийн цуглуулга үзэх аялалтай байв. Иймэрхүү аялалд явахад эцэг эхчүүд нь сайн дураар туслагч хийж хамт явдаг юм. Өнөөдөр тэр сайн дурынх нь эцэг эхийн нэг би байлаа. Өглөө дурдсан цагт нь яваад очвол хүүхдүүд сургуулийн үүдэнд бэлэн хоёр эгнээгээр жагссан байв. Туслагчаар надаас гадна хоёр хүн байна. Нэг нь хэн нэгний эмээ бололтой настай хүн, нөгөө нь скэйтбоорд барьж, сэгсгэр үсээ боогоод, өмдөө унжуулсан залуу. Арван наснтны аав байж арай боломгүй харагдахаар нь хэн нэгний ах бололтой гэж таав. Багш бид гуравт хариуцах хүүхдүүдийн нэрсийн жагсаалт гардуулаад автобусанд сууж номын сангаа зорив. Хүүхдүүд шаагилдаж байснаа жолооч сүүлийн үеийн поп дуу тавихад бүгд дагаж дуулах нь хөөрхөн юмаа.
Номын сан дээр ирсэн хойноо энэ аялал шагналын аялал байсныг олж мэдэв. Хавар Робэрт Бөөрнсийн нэрэмжит шотланд шүлгийн уралдаан жил бүр болдог. Эдний ангийн охин энэ уралдаанд түрүүлж ийм шагнал хүртсэн юм байна. Хамгийн инээдтэй нь уралдаан түрүүлсэн охин польш, шотланд үг аялгын талаар зөвлөж тусалсан хүн нь гэсэн манай охины нэр тууж явна, хөгжилтэй ч юм шиг. Уг нь эдний ангид шотланд биш хүүхэд маш цөөхөн л дөө.
За тэгээд Митчэлийн номын санд орж үзээгүй явсан би бас шинэ юм үзэж башийв. Глазгоу хотын хамгийн том номын сан л даа. Эдний Робэрт Бөөрнсийн цуглуулга бас их томд ордог юм байна. Робэрт Бөөрнс амьдралынхаа туршид ердөө ганцxан шүлгийн ном хэвлүүлжээ. Хамгийн анхны хэвлэлт нь 1786 оны Килмарнокийн эдишн байсан байна. Нийт 600 хувь хэвлэгдсэнээс 30 ширхэг ном өнөөг хүртэл бүтэн үлдэж. Митчэлийн номын санд 2 ширхэг бий гэнэ. Түүнийхээ нэгийг нь гаргаж хүүхдүүдэд үзүүлж байна. Хүүхдүүд хавтасыг нь сонирхвол, тайлбар хийж байсан номын санч тухайн үед ном хэвлээд хавтасгүй зардаг байсан бөгөөд худалдаж авсан хүмүүс нь өөрсдийн номын санд байх өнгө стилээ тохируулан өөрсдөө хавтаслаж авдаг байсан тул хавтас тийм их чухал биш гэж тайлбарлав.
Мөн Робэрт Бөөрнсийн хамгийн алдартай Auld Lang Syne дууны үгийн гар бичмэл байна. Мөн найрагчийн гавлын ясны хэв. Цаашлаад Бөөрнстэй холбоотой ном, зурагтай эд зүйл бүгдийг нь цуглуулдаг бөгөөд өдгөө байдаг танхимдаа багтахаа больсон учир багахан хэсгийг нь ил дэлгэж үзүүлдэг гэнэ.
Робэрт Бөөрнс шүлгээ олон хувь хуулаад ойр дотныхондоо тараачихдаг байсан тул олон ном хэвлээгүй гэнэ. Түүний шотландын уран зохиолд оруулсан хамгийн том хувь нэмэр нь шотланд даяар уйгагүй аялаж цуглуулсан ардын дуу гэдэг юм байна. Хэрэв тэр ингэж цугуулаагүй байсан бол бид өнөөдөр маш цөөхөн дуутай ард түмэн байх байлаа гэж номын санч хүүхдүүдэд ярилаа.
Цаашлаад Жэффрийн танхимаа бас үзүүлж байна. Энэ танхимыг зуугаад жилийн өмнө энэ номын санд өөрийнхөө номын санг хандивласан баян үйлдвэрийн эзний нэрээр нэрлэсэн байна. Ноён Жэффри миний номнуудыг нэг дор өөрийнх нь тавиур шүүгээнд хадгалах гэсэн болзолтойгоор Галзгоу хотын өмч болгон хандивлсасан гэнэ. Бүгдээрээ Жэффрийн гэр бүлийн сүлд тэмдэгтэй юм, тэр дунд ховор сонин ном олон бий гэж тайлбарлаж байна.
Глазгоу хотын сэргэн мандалтын үе нь аж үйлдвэрийн хувьсгалтай давхацдаг бөгөөд тэр үед төрж гарсан хөрөнгөтөнүүд байшин сав, үнэтэй цайтай цуглуулгаа хотын мэдэлд өвлүүлж үлдээсэн байх нь олон. Хамгийн том содон жишээ Бюрэллийн урлагийн цуглуулга. Усан онгоцны тээврийн бизнесмен Уиллиам Бюрэлл бүх л амьдралынхаа турш цуглуулсан уран зураг, баримал, хуучны эд өлөг, тавилгын маш том цуглуулгаа 1944 онд Глазгоу хотод өгсөн нь том музеи болсон бөгөөд өнөө хүртэл энэ цуглуулгыг хотын иргэд, зочид үнэгүй сонрихож үзэж, таашаал авсаар буй.
Өнөөдөр нэг ийм сонирхолтой сайхан өнгөрөв. Номын сан зүгээр л ном авч уншдаг газар биш бас соёлын өвийг ингээд цуглуулдаг хадгалдаг чухал газар юм гэдгийг хүүхдүүдэд ойлгуулсан сайхан аялал боллоо.

Wednesday, March 23, 2016

Биеийн тамир хийсээр байтал турдаггүйн учир юу вэ?

Хөлсөө гартал гүйгээд л, дугуй унаад л байхад жин хассангүй, фитнесс клубт өчнөөн мөнгө төлөөд ямар ч үр дүнд хүрсэнгүй гэх гомдол их сонсогддог. Мэдээж хамгийн энгийн бөгөөд логиктой хариулт орж байгаа илчлэг чинь гарч байгаагаасаа их болоод тэр гэж болох. Тэгвэл биеийн тамираар хичээллээд жин хасаагүй хүмүүс бүгдээрээ тийм их иддэг байж таарах уу? Тийм байх боломж бага тул энэ асуултанд хариулах тийм амархан хэрэг биш ажээ.
Мэдээж энд тухайн хүн хэр олон удаа, хичнээн хугацаанд, хэр зэрэг ачаалалтай дасгал хийсэн бэ гэдэг нь маш чухал боловч идэж ууж байгаа хүнсний төрөл болоод илчлэг энд бас тун нарийн хамааралтай.
Хэн нэгнээс та хэр их иддэг вэ гэж асуухад яг байгаагаар нь хэлдэг хүн ховор гэнэ. Магад их идэх, таргалалтын талаар их ярьдаг нь энд нөлөөтэй байж магад. Харвардын анагаахын сургуулийн судлаачид түргэн хоолны газрын 3400 үйлчлүүлэгчээс дээрх асуултыг асууж судалгаа хийхэд ихэнх хүн идсэн ууснаасаа дунджаар 500 ккал хасч мэдүүлдэг гэж тооцоолсон байна. Тэгсэн хэрнээ биеийн тамир хийж зарцуулсан илчлэгээ харин дөвийлгөж тооцоолдогийг Канадад хийсэн судалгаа бас тогтоосон байдаг. Уг судалгаанд оролцогчдыг дасгал хийж зарцуулсан илчлэгтэй тэнцүү хоол унд ид гэхэд ихэнх нь 2-3 дахин илүү илчлэг идсэн гэдэг.
Биеийн жингийн асуудал нь биеийн энергийн тэнцвэртэй холбоотой учраас биеийн тамир болоод хоол ундыг салгаж үзэх аргагүй юм.
Орчин цагийн хүмүүс болоод хоол хүнсний харилцаа их ярвигтай болсон байх юм. Олонх хүнд хоол бол зүгээр нэг энергийн эх үүсвэр биш харин ямар нэг шагнал уруумшууллыг орлох болсон гэхэд хилсдэхгүй. Фитнэсс клубт эрчимтэй дасгал хийх юм уу, олон цагаар дугуйгаар аялсаныхаа дараа хүмүүс арай ахиухан хоол идэх эрхтэй болсон гэж үздэг. Энэ нь үнэндээ хүний хоолны дуршилтай огт холбоогүй сэтгэл зүйн төлөв бөгөөд нарийндаа биеийн тамир физиологийн хувьд хоолны дуршил нэмэгч биш юм. Үүнийг 1997 онд Канадад хийсэн судалгаа тод томруун харуулсан байдаг. Оролцогчдыг гурван хэсэг хуваагаад эхний хэсгийнхэн эрчимтэй кардио дасгал, хоёр дах хэсгийнхэн бага зэргийн ачаалалтай дасгал хийх даалгавартай, харин гурав дах хэсгийн хүмүүст ямар нэг дасгал хийх даалгавар өгөөгүй байна. Энэ гурван хэсгийнхнээр хэр их өлсөж байгааг нь дүгнүүлээд дараа дураараа хоол нэмж идэж болох буффет маягаар хоолложээ. Гурван хэсгийн хүмүүсийг харьцуулахад хэр өлсгөлөн байгаагаа дүгнэсэн болоод хэр их идсэний хувьд ямар нэг мэдэгдэхүйц ялгаа байсангүй. Өөрөөр хэлбэл биеийн тамир хийсэн хийгээгүй нь хэр их өлсөхөд нөлөөгүй байсан гэсэн үг.
Асуудлыг арай өөр өнцгөөс харахаар чухам хэр идсэн биш юу идсэн нь илүү чухал харагдана. Хоол хүнсний цатгах чадварын индэкс гэж бий. Энэ нэршлийг Австралийн судлаач Сюзан Холт өнгөрсөн зууны ерээд онд дэвшүүлсэн байна. Ижил хэмжээний илчлэг агуулдаг ч хүнийг хэр удаан цатгалан байлгах чанар нь хүнсний бүтээгдэхүүний хувьд өөр өөр байдаг. Жишээ нь нэг ширхэг жигнэмэг идсэний дараа нэг ширхэг алим идсэнээс илүү хурдан өлсөнө. Энэ нь тухайн бүтээгдүхүүний нүүрс ус, уураг, өөх тос болоод эслэгийн харьцаанаас хамаардаг байна. Ингэхээр илчлэг бүр ижил биш байх нь. Ерөнхийдөө нийт илчлэгийн 35% нь уурагных байхад өег байлгах, булчингийн хөгжил болоод эрүүл мэндэд эерэг нөлөөтэй гэж үздэг. Сүүлийн үед бага зэрэг муу нэр дуулаад байгаа нүүрс ус ч гэсэн тодорхой хэмжээнд хүний биед хэрэгтэй, хүнсний тэнцвэрт чухал бүрэлдэхүүн гэдгийг бас мартаж болохгүй. Ялангуяа хатуужил, тэсвэр шаардсан биеийн тамираар хичээллэж байгаа бол нүүрс ус их чухал. Гэхдээ хүний бие ердийн физиологийн төлөвд байхдаа 90 минутын биеийн тамирын дасгалд шаардлагатай энерги агуулсан нүүрс усны нөөцтэй байдгийг санах хэрэгтэй.
Тэгвэл орсон гарсан нь тэнцэж байвал яах вэ гэсэн асуулт гарнаа даа? Гүйж байгаа трэдмилл таныг 500 ккалорийн энерги зарлаа гэж. Томоохон шоколад 500 ккалорийн илчлэгтэй тул идчихэд энергийн тэнцвэрт нөлөө байгүй гэж үзэж болох уу? Яахав хүний бие амьгүй битүү систем байсан бол тэр яах аргагүй үнэн. Харин бидний энергийн тэнцвэр маш олон шат дамжлагатай зохциуулагддаг тул дээрх харилцаа тийм энгийн бас биш юм.
2010 онд АНУ-ын Луизианна муж улсын их сургуулийн судлаачдын хэвлүүлсэн ажил дээрх харилцааг тодорхой хэмжээгээр тайлбарлсан байна. Судалгаанд бага зэрэг жингийн илүүдэлтэй хүмүүсийг оролцуулж гурван хэсэгт хуваажээ. Эхний бөгөөд хянлтын хэсэг тул хоолны дэглэмийг өөрчлөх шаардлага байсангүй. Хоёр дах хэсгийнхэнд авах нийт илчлэгээ 25 хувиар, гурав дах хэсгийнхэн 12.5 хувиар бууруулах даалгавартай байв. Судалгаанд оролцогсод ижил хэмжээний ачаалалтай дасгалын горим барьсан бөгөөд хоёр дах ба гурав дах хэсгийнхэн ижил хэмжээний жин хасчээ. Харин гурав дах хэсгийнхэн буюу 12.5 хувиар илчлэгээ бууруулсан хүмүүсийн холестеолын хэмжээ ба цусны даралт бууж, инсулин мэдрэх чадвар сайжирсан байна. Ингэхээр илчлэг бүр өөрөөс гадна илчлэг багатай дэглэмээр биеийн жин хасагдах ч цаана нь илүү чухал эрүүл мэндийн үзүүлэлтүүд байдгийг анхаарах нь зөв юм.
Өөхийг тань шатаана гэсэн дасгалын горим, фитнесс клуб дах машины заалтууд бий. Хүмүүс ойлгохдоо удаан хугацаагаар заасан дасгалыг хийгээд байвал өөх шатаад л байна гэж шууд ойлгодог. Энэ нь чухам хүний биеийн энергийн тэнцвэр хадгалах механизмыг сайн ойлгоогүйгээс бий болсон ухагдахуун бөгөөд яг бодит байдал бас арай өөр юм.
Бид биеийн тамирын дасгал хийхдээ эсийн дотор хуримтлагдсан өөх, нүүрс усыг энергийн эх үүсвэр болгон хэрэглэдэг. Ачаалал багатай явган алхах, дугуйгаар аялах гэх мэтийн дасгал өөхийг ихээр зардаг бол ачаалал нэмэгдэж зүрнхний цохилтын тоо хүрч болох дээд хэмжээний 60 хувьд хүрэхэд нүүрс ус ихээр зарж эхэлдэг. Гэхдээ зарцуулах өөхний хэмжээ ихээр буурахгүй, ердөө зарцуулалт нь өөх болоод нүүрс усны хувьд ихэсдэг л гэсэн үг юм.
Турах хэцүү ч турсан жингээ барих бүр хэцүү. Ямар нэг горим барьж турсан бол горимоо өөрчлөхөд л хaсагдсан жин буцаад ирэх эрсдэлтэй. Тэгэхээр хоолоо хасч турсан бол буцаад ердийн горимд ороход буцаад л таргална гэсэн үг. Тийм учраас илчлэг ихээр хассан горим удаан хугацаанд явцгүй. Богино хугацаанд эрчимтэй жин хасахад өөхөн эсийн ялгаруулдаг лэптиний төвшин огцом буурах тул хүний бие энерги нөөцлөх төлөвд орох ба орсон бүхнийг хадгалж эхэлнэ.
Тэгээд яах билээ гэсэн асуулт гарнаа даа. Яг одоогоор хүн болгонд таарах төгс горим байхгүй.  Хоол хүнсэндээ инсулин бууруулах үйлчилгээтэй эслэгээр баялаг бүтээгдэхүүн хэрэглэх, булчин бэхжүүлэх дасгал хийх, жингийнхээ 5-7%-ийг л хасах зорилт тавих нь илүү бодитой үр дүнд хүрэх магадлалтай зорилт гэнэ. Жингээ эрс хасч загвар өмсөгч шиг болохгүй ч хэвлийн хөндийн өөх багасаад, булчингийн масс  нэмэгдэхэд бодисын солилцооны үзүүлэлтэнд маш сайн чанарын өөрчлөлт гарах тул эрүүл мэндийн хувьд илүү чухал ач холбогдолтой болно. Булчин бэхжүүлэх дунд зэргийн ачаалалтай дасгалын горим амарч байх үеийн энергийн зарцуулалтыг нэмэх тул илүү үр дүнтэй. Учир нь хүний энергийн зарцуулалтын ихэнх хэсгийг амарч байх үеийн зарцуулалт эзэлдэг.  Цаашлаад үйлдвэрт боловсруулсан хүнснээс аль болох зайлсxийж, чихэрлэг хүнс, ундаа болоод жимсний шүүснээс татгалзах нь зөв. Хүний бодисын солилцоонд идэж байгаа хүнсний бүрэлдэхүүний чанар маш чухал. Жишээ нь бэлчээрийн малын мах, эрдэнэ шишээр бордсон малын махны уургийн бүтэц өөр. Эрдэнэ шишээр бордсон малын маханд салаалсан гинжин амин хүчил, омэга 6 тосны хүчил их байдаг нь бодисын солилцоонд таагүй нөлөөтэй. Веган хүнс үйлдвэрт боловсорсон бол бэлчээрийн малын гаралтай бүтээгдэхүүн хэрэглэснээс дор гэх жишээний. Тэгэхээр цагаан хоолтон эсвэл бус гэдэг нь чухал биш харин хоолондоо хэр зэрэг байгалийн хэлбэрээр байгаа бүтээгдэхүүн хэрэглэдэг вэ гэдэг нь илүү чухал юм байна.