Tuesday, May 26, 2015

Гүзээлзгэнэ


Манай энд гүзээлзгэний сезон эхлэв. Энд ургуулсан гүзээлзгэнэ арай цайвар өнгөтэй хэрнээ чихэрлэг их гоё амттай л даа. Миний идэж үзсэн хамгийн амттай таримал гүзээлзгэнэ шотландынх. Гүзээлзгэнэ ер нь жил тойрон дэлгүүрт байнаа. Ихэнхдээ испаниас ирнэ. Өвөл бол идэх аргагүй хатуу исгэлэн онцгүй байдаг юм билээ. Зуных нь арай дээр ч манай эндхийн гүзээлзгэнэд хүрэхгүй. Та нарт гайхмаар санагдаж байна уу? Би л лав их гайхдаг байсан юм. Испани чинь дулаахан нартай газар жимс сайхан боловсормоор. Манай энд бол сэрүүн бороотой бүрхэг өдөр нь олон.
Энэ тухай дээр нэг хүнтэй ярилцаж тэр надад тайлбарлаж өгсөн юм. Жимсний чихэрлэг чанар өдрийн уртаас хамаарна гэнэ. Өдөр урт байх тусам улам чихэрлэг болдог. Шотланд Испанийг бодвол хойд туйлтай ойр. Зундаа өдөр их урт, орой бараг 11 болж байж гэгээ тасарна, өглөө 3-4 цагт үүр цайна. Зун цагт өдөр испанитай харьцуулахад хамаагүй урт учраас гүзээлзгэнэ илүү амтлаг гэнэ.

Saturday, May 23, 2015

Өгөөмөр сэксизм

Эмэгтэйчүүдийн нийгэмд эзлэх байр суурь сайжирч байгаа ч асуудал бүрэн шийдэгдэх хүртэл маш олон саад бэрхшээл байсаар л. Энэ удаад би сонгох сонгогдох эрх, хүчирхийлэл, бэлгийн дарамт хамгийн өргөн яригддаг сэдвээр биш харин хүний санаанд ордоггүй өнцгөөс харж үзэх гээд үзэх үү.
Эхлээд саявтар уншсан ганц хоёр жишээ…
1. Алберт Эйнштэйний нас барахад эмэгнэж бичсэн сонины нийтлэлд:
"Тэрбээр өдөр бүр ажлаа тараад хоол хүнсээ цуглуулж, хогоо асгаж, сандлын бүрээсээ гараараа угаадаг байв. Дагавар охиныхоо хувьд зүгээр л аав байсан түүнийг " тэр хэрэгтэй үед үргэлж дэргэд минь байдаг байсан" хэмээн дурсжээ.
Мягмар гаригт мөнх бусыг үзсэн Алберт Эйнштэйн ажил дээрээ атом үнэхээр байдаг эсэхийг харуулах гэж зорьж байлаа. Түүний фотоэлектроны нөлөөлөл хэмээх нээлт нь алдартай Нобелийн шагнал авчирсан юм" гэж байсан бол та гайхах уу? Олон хүн энэ одоо юу вэ гэж гайхах биз. Энэ эмэгтэй эрэгтэй эрдэмтдийн эмгэнэлийн нийтлэл хэр ялгаатайг харуулах гэсэн сэтгүүлчийн хошигнол байсан юм.
Тэгвэл пуужин зохион бүтээгч Ивонн Бриллийн эмэгнэлийн нийтлэл дээр:
"Тэрбээр сайхан хоол хийж, нөхрөө даган ажлаас ажилд шилжин, 3 хүүхдээ өсгөх гэж ажлаасаа 8 жилийн завсарлага авсан юм. Түүний хүү Матью дэлхийн хамгийн сайн ээж гэж түүнийг тодорхойлжээ.
Харин өнгөрсөн Лхагва гаригт 88 насандаа Принстон хотод мөнх бусыг үзсэн Ивонн Брилл 1970 онд пуужингийн тийрэлтийн систем зохион бүтээсэн үнэхээр чадалтай эрдэмтэн байсан бөгөөд түүний нээлтийн хүчээр хиймэл дагуулууд тойрог замаас хадуурч гарах асуудал үгүй болсон юм." гэж үнэхээр бичсэн байдаг.
Асуудлын гол нь Ивонн Брилл сайн эзэгтэй бас сайн эрдэмтэн байсанд биш зүгээр тэр эрэгтэй хүн байсан бол түүний эмгэнэлийн нийтлэл арай өөр байж байж гэдэгт л.
Яагаад эмэгтэйчүүдийн ололт амжилтыг энэ бас сайн ээж гэсэн тодорхойлолт дагах ёстой гэж? Тэгвэл гэр орондоо санаа тавьж хүүхдээ өсгөхөд ижилхэн хувь нэмэр оруулсан эрчүүдийн хувь нэмэр яагаад дурдагдахгүй өнгөрөх ёстой вэ?
Эмэгтэйчүүд ихэнх тохиолдолд гэр бүл ажлын тэнцвэртай байдал олохын тулд арай илүү ажилладаг нь үнэн. Эмэгтэйчүүдийн дээрх тодорхойлолт бас л тэр илүү үүрэг хариуцлагын тусгаж, эмэгтэйчүүдэд дэмжлэг өгөх зорилготой бичигдсэн байх. Иймэрхүү тодорхойлолтыг "өгөөмөр сэксизм" (benevolent sexism- үгчлээд хөрвүүлээд тавьчихлаа, арай оновчтой орчуулга санал болгох хүн байвал баярлана шүү.) гэж тодорхойлдог юм байна. Сайн сайхан юм хэлж байхад юу нь буруу байна гэж бодож байна уу? Ийм тодорхойлолтын нөгөө тал нь эмэгтэй хүнийг сул дорой, эрчүүдээс арай дутуу гэдгийг тодотгож байгаатай утга нэг болчихдогт учир нь байгаа гэнэдээ. 1996 онд Глик бас Фрискэ гэсэн 2 судлаач 19 оронд 15000 хүн хамарсан судалгаа хийгээд эмэгтэйчүүдийн талаар "өгөөмөр сэксист" коммэнт хэлдэг бичдэг хүмүүс эмэгтэйчүүдийн эсрэг их хатуу бодолтой хүмүүс байдгийг тогтоожээ. Иймэрхүү үзлийн аюул нь нийгэмд байгаа эрх тэгш байдлыг нуун дарагдуулах, хүмүүсийн эрхийнхээ төлөө үг хэлэх идэвхийг бууруулах муу нөлөөтэй гэж дүгнэсэн байдаг. Энэ талаар бичсэн нийтлэлийн эх энд.
Саяхандаа яруу найрагч Б. Лхагвасүрэн гуай "Эмэгтэй хүнийг ухаан зартал бүү зовоо" гэж хэлсэн нь үнэхээр сонгодог жишээ. Эсэргүүцсэн хүний амыг эмэгтэйчүүдийг хайрла л гэж байна ш дээ гээд хаачихна. Яг нарийндаа эмэгтэй хүний ухаан богино гэдгийг арай гоё болгоод л хэлчихсэн байдаг. Иймэрхүү үзэл бодол хэр их байх нь эмэгтэйчүүдийн нийгэмд эзлэх байр суурьтай урвуу хамааралтай байдаг юм байна. Тэгэхээр манайд хийх ажил их байнаа л гэсэн үг.
2. Энэ сард Нью Иорк Таймс сонинд CRISPR/Cas9 системийн нээхэд гар бие оролцсон эмэгтэй эрдэмтэн Жениффэр Дуднагийн тухай нийтлэл гарчээ. Дээрх нээлт бол сүүлийн хэдэн жилийн дотор гарсан хамгийн том нээлтүүдийн нэг бөгөөд генийн өөрчлөлтөөр олон өвчин анагаах боломжийг ойртуулсан чухал ажил байгаа юм. Нийтлэлд түүний шинжлэх ухаанд оруулсан хувь нэмрийг дурдахаасаа өмнө Харвард төгссөн тэрбээр шаргал үс, цэнхэр нүдтэй, нөхөр нь түүнийг ажлын дарамт тэсэх чадвартай гэж тодорхойлсон гэж эхэлж байгаа юм даа. Хэрэв нийтлэлийн баатар эрэгтэй хүн байсан бол түүний нүд, үсний өнгө, эхнэрийнх нь тодорхойлолт бичигдэх байсан болов уу гэсэн асуултанд та юу гэж хариулах вэ? Эмэгтэй эрдэмтдийн тухай нийтлэлд заавал дурдагддаг зүйлс:
- Түүнийг эмэгтэй гэдгийг тодотгоно
- Нөхрийнх нь ажил
- Хэдэн хүүхэдтэй, хүүхдээ яаж асардаг талаар
- Өөрийнх ажилладаг салбар дахь өрсөлдөөн тун хэцүү санагдсан тухай
- Бусад эмэгтэйчүүдэд үлгэр жишээ болсон эмэгтэй
- Ямар нэг юм хийсэн анхны эмэгтэй гэсэн тодотгол
Эрдэмтэн хүний нээлтийн ач холбогдол нь уг хүн эрэгтэй, эмэгтэй байхад биш, эмэгтэй бол түүний нөхрийн тодорхойлолтонд биш, хүүхэдтэй эсэхэд биш, хэн нэгэнд үлгэр жишээ болохуйц хүн гэдэгт ч биш зүгээр л тэр нээлт шинжлэх ухаанд ямар хувь нэмэр болсон бэ гэдэгт л байгаа юм.
Эмэгтэйчүүдийн тэгш эрхийн асуудал хүмүүсийн төсөөлдөг шиг зөвхөн боловсрол нимгэн давхаргад биш хаа сайгүй байдгийн жишээ энэ болов уу. Шинжлэх ухааны байгууллагад эмэгтэйчүүдийн байр суурь бас л 100% шийдэгдээд сайхан болсон юм байхгүй. Харин ч эмэгтэй хүн эрдэмтэн гэдэг утгаар дэвших хэцүү, судалгааны ажилд орох өргөдөл өгөхөд эрэгтэй хүний сонгогдох магадлал өндөр гээд асуудлууд зөндөө. Энэ талаар Их Британи, АНУ гээд салбар тэргүүлж яваа улсууд их ярьж байгаа ч над мэт шиг хүмүүст яг бодитой шийдэл болоод буух нь арай л болоогүй юм шиг байна.
3. Гурав дахь жишээ бол бүр инээдтэй. Судалгааны ажил хийгээд үр дүнгээ хэвлүүлэх болоход peer review гэсэн процесс бий. Тухайн салбарт ажилладаг судлаач таны ажлыг уншиж үзээд сэтгүүлд хэвлэх дайны бүтээл мөн үү үгүй юу гэдгийг шийддэг. Саяхандаа xоёр эмэгтэй судлаачийн нийтлэлийг шүүсэн хүний "Зохиогчийн жагсаалтандаа эрэгтэй хүн оруулчихвал нийтлэл чинь илүү сайжрах юм байна" гэсэн коммэнт бааахан шуугиан тарьсан. Би эхлээд хэн нэгэн хошигнож байна уу гэж бодсон үнэхээр тийм юм болсон байгаа юм даа.
Жэндэр мэндэр ярьсан хүүхнүүд гээд иймэрхүү юм ярьж бичдэг хүмүүст дургүй талдаа байдаг нь бас л манай нийгэм, манай хүүxнүүдийн нийгэм дэх байр суурийг тольдох нэг үзүүлэлт мөн болов уу. Нөгөө талаар эмэгтэйчүүдийн тэгш эрх ярьсаар энэ эрчүүд хөөрхий байдлтай болчихлоо архи уудаг, боловсролоос хоцордог гэсэн гомдол бас явдаг. Энэ асуудал бол харин ч эмэгтайчүүдийн нийгэм дэх байр суурь сайжрах тусам багасна гэж би бодоод байдаг юм. Бод л доо эрэгтэй эмэгтэй хоёр хүүхэд амьдралд яг ижил боломж, ижил эрх хүлээж байхад эцэг эхчүүд нэгэнд нь илүү анхаарал тавих нь багасна тэр хэмжээгээрээ эрэгтэйчүүд боловсролоос хоцрохгүй. Хоёрт эрэгтэй эмэгтэй хүмүүс амьдралд ижил үүрэг хүлээдэг бол эрчүүдийн би л гэр орноо авч явах ёстой хүн гэсэн сэтгэл санааны дарамт хөнгөрөх үү. Та нар юу гэж бодож байна?

Жулий Жулиа хоёр


Бодит хүний амьдралаар хийсэн кино үзэхдээ дургүй талдаа л уг нь. Эртээд зурагтаар охин маань үзье гээд хамт сууж үзсэн аятайхан санагдсан. Мэрил Стрийп угаасаа мундаг Эйми Адамс их нүдэнд дулаахан бүсгүй бас ч гэж дажгүй жүжигчин гэж хардаг л даа.
Жулиа хэмээх зохиолч бүсгүй бичиж буй номоо дуусгаж чаддаггүй нэгэн. Ямар нэгэн зорилготой байхын тулд Жулий Чайлдсийн Франц хоолны номын бүх жороор хоол хийж блог бичихээр шийднэ. Яваан дунд Жулийн амьдрал, хоол хийхийн жаргалыг мэдрэхээс гадна блог нь олон түмэнд хүрч энэ тухайгаа ном бичсэн нь ийм кино болсон юм байна.
Жулий Чайлдс дэлхийн 2-р дайны дараа дипломат нөхрийнхөө албыг дагаж Францад амьдрач байхдаа франц хоолонд дурлажээ. Тогоочийн курсэд явж, дараа нь хоол хийхийг заадаг багш ч болж. Хоёр франц эмэгтэйтэй хамтарч америкчуудад зориулсан франц хоолны жорын ном бичсэн нь өнөө ч алдартай. Амeрикчүүдын гэрт франц хоол авчирсан хүн гэж үнэлэгддэг юм билээ.


Энэ киног үзээд  сонгодог франц хоолны олон жортой болмоор санагдаад Жулийн номыг авчихлаа. Хоолны ном худалдаж авахдаа сайн мууг нь мэдэх амаргүй л дээ. Энэ удаад олон жилийн турш олон хүний гарын ном болсон учир нэг их эрсдэл байхгүй санагдаад. Харин бүх хэмжүүр нь нөгөө америкийн пайнт аунц гээд жаахан төвөгтэй юм байна.
Миний хувьд бүх жорыг туршина гэсэн том амбиц байхгүй ээ. Зүгээр хэдэн сайхан жор өөрийн болгоод сурчихвал зорилго биеллээ гэсэн үг.

Monday, May 4, 2015

Ерөөлдэлгэр


Ийм нэртэй Франц зохиолчийн детектив гарчээ. Монголд нацистуудын гарт аладгсан гурван хятад иргэний хэргийг мөрдөж байгаа Ерөөлдэлгэр мөрдөгчийн тухай гардаг гэнэ. Бас хоёр гурван шагнал хүртсэн ном юм байна. Миний франц хэл уншиж дийлэхгүй ч энийг үзээд хоёр дүгнэлт хийв.
1. Францууд монголыг сайн сурталчлах юмаа. Хувь хүн, хэвлэл, телевиз одоо ингээд ном бас бичсэн байна. Зохиолч өөрөө монголд очиж үзсэн хүн байна гэж номын уншигч дүгнэсэн. Хэдэн жилийн өмнө Stone council номоор хийсэн кино зураг авалт болоод Моника Бэлүччи ирж байсныг та нар санаж л байгаа биз дээ. Бас л үйл явдлын нэлээд хэсэг нь монголд өрнөдөг.
2. Манай хас тэмдгээр гоёдог улсыг гадныхан мэддэг, ажигладаг л юм байна.

Saturday, May 2, 2015

We agree to disagree

Анх Их Британид нүүж ирсний дараа их олон монгол хүн Англичууд бол маш их расист болоод муу санаатай онцгүй хүмүүс гэж хэлсэн нь гайхал төрүүлж байваа. Англид жил хагас, шотландад 4 жил хагас амьдрахдаа эдний араншинг хагас хугас ойлгохтойгоо болоод бас манайхны хийсэн дүгнэлтийн учрыг гадарлахтайгаа болж ирснийг тайлбарлах гэж оролдъюу гэж бодлоо.
Аливаа үндэстний хувьд нийтлэг араншин гэж бий. Бүх хүнд хамааралтай биш ч тухайн нийгэмд хүлээж авч болох болохгүй хэм хэмжээ гэх үү. Миний ойлгосноор Британичуудад эелдэг байх хамгийн чухал чанар гэнэ. Тиймээс маргаанд дуугаа өндөрсгөсөн нь ялагдагч, хаана ч дууны өнгө чангарахад хүмүүс сонсохоо больчих энүүхэнд. Янз бүрийн үйлчилгээний газар эмнэлэг дээр манай ажиллагсад хэл амаар доромжлохыг тэсвэрлэх шаардлагагүй тул зөв харьцана уу гэсэн утгатай сануулга олон харагддаг. Мэдээж олон сая хүн юм чинь маргаан гарна, маргааныг шийдэх хэрэгтэй болно. Учиргүй хашгичаад загнаад үр дүнд хүрэхгүй тул цаад хүндээ асуудал болоод өөрийн бодлоо маш сайнаар тэвчээртэй тайлбарлах хэрэг гарна. Бүдүүлэг авиртайд тооцогдохгүйн тулд хэлж ярьж байгаагаа зөөллөнө. Тэрнийг нь мань мэтийн гадныхан буруу ойлгоно. Энэ тухай нэг ийм хүснэгт ФБ байсныг энд оруулав.


Надад хэд хэдэн удаа ажил дээр ойлголцохгүй асуудал гарсан. Өнгөц сонсоод байхаар болж байгаа юм шиг, болохгүй байна гэсэн хэсэг нь нуугдмал, би болоод байгаа гэсэнд нь тайвшраад гол мэссэжийг нь орхигдуулсан. Дараа нь даргадаа би та нараас өөр хүн учраас асуудлыг шулуухан тавьж бай гэсэн хүсэлт гаргаж цэгцэрсэн. Асуудал энд ирээд овоо удсан хойно гарсан учир хал балгүй учраа олох боломж өгсөн. Ирээд удаагүй байсан бол бас нэлээн хэцүү байх байсан биз гэж боддог. Эд нар нэг их хүний мууд дурласандаа ч гэдэг юм уу, муу хүмүүсдээ биш болохгүйг их тойруу битүү ярьдаг учраас манайхан буруу ойлгодог юм болов уу гэж дүгнэсэн.
За тэгээд маргаанд хэн ялах вэ? Хамгийн зөв тайлбарыг уйгагүй нөгөө талдаа хүргэсэн нь гэх байх. Заавал нэг нь ялах шаардлагагүй, хэн хэнийхээ байр суурийг мэдэх ч гэж болно. Тэр тохиолдолд "We agree to disagree" гэж хэлдэг. Монголчилбол "бид хоёр санал нийлэхгүй гэдэг дээрээ санал нийлж байнаа" гэсэн үг.
Энэ чанарын сайн тал нь маргаан зөвхөн маргалдаж байгаа сэдэв дээрээ, илүү ажил хэрэгч. Цаашаа хальж нэгнээ элдвээр дуудах шаардлагагүй. Тийм болохоор аливаа асуудлыг шийдэх, зөвшилцөхөд амар гэж санагддаг.