Sunday, December 20, 2015

Хоёр хуруу гозойлгохын учир

Саявтар Жэймс Бондод тоглосон жүжигчинтэй монгол бүсгүйн хоёр хуруугаа гозойлгож байгаад авахуулсан зураг энд тэнд яваад байнаа даа. Ер нь ингэж хуруугаа гозойлгосон зураг хаа сайгүй л дээ. Чухам юу гэж бодож тэгдэг юм мэдэхгүй. Ийм дохио гэхдээ хоёр янз гэдгийг хүмүүс мэддэг болов уу?
Долоовор дунд хуруугаа гозойлгоод гарынхаа алгыг гадагш (өөрөөр хэлбэл хүмүүст бусад хуруу нь хүмүүст харагдаж байвал) ялалт (victoria) гэсэн дохио. Ийм дохиог анх Уинстон Чэрчил хийсэн зураг байдаг гэж энд ярилцах. Үнэн худлыг нь мэдэхгүй. Харин гараа нөгөө тийш харуулаад (гарын ар нь хүмүүст харагдаж байвал) Их Британид бол нөгөө дунд хуруугаа гозойлгосонтой адилхан дохио юм. Энэ дохио их эртнийх, Англичууд Францчуудтай дайтаж байх үедээ чамайг нум сумаар харваж ална гэсэн заналхийлэл байсан юм гэнэ.
Англи жүжигчинтэй хоёр хуруугаа буруу гозойлгож авахуулсан зураг тэгэхээр бас сонин байгаа биз ккк. Жүжигчнийг заналхийлээд ч байгаа юм шиг. Ер нь юмны наад цаад учрыг ойлгохгүй хэлбэрийг хуулах нэг тиймэрхүү.

Saturday, December 19, 2015

Өчигдөр

Манай ойр байдаг сүм хэд хэдэн байртай. Гэрт хамгийн ойр байдаг нь хурал ном хийдэг биш харин олон нийтэд зориулсан үйл ажиллагаанд зориулж ашигладаг жижгэвтэр байшин бий. Нэг том танхим бас гал тогоо залгасан жижгэвтэр танхимтай. Жаахан хүүхэдтэй ээжүүдийг цуглуулж хүүхдүүдийг нь тоглуулна, тэтгэвэрийн хөгшид нийлж цайлна, ёог, бүжгийн дугуйлан хичээллэнэ. Бүгд ганц хоёр паундын төлбөртэй. Том охин тав дах өдрийн орой сургуулийн хүүхдүүдийн гар урлалын дугуйланд явдаг. Дугуйлан ч гэж сайн дурын хэдэн хөгшчүүл энэ хэдэн хүүхдийг зугаацуулна. Янз бүрийн жигнэмэг хийнэ, зураг зурна гэх мэт. Янз бүрийн баяр ёслолд зориулсан парти ч бас хийнэ. Парти болоход хүүхдүүдийн хийсэн юмыг зарж мөнгийг нь буяны байгууллагад хандивлана. Энэ болж байгаа арга хэмжээнд шашин шүтлэг огт хамаагүй энэ тухай ярьдаггүй, хэн ч оролцож болно. Энэ хавийн хүүхдүүд охинтой нэг сургуульд явдаг тул бүгд нэг нэгнээ танина, ангиас нь овоо хэдэн хүүхэд явдаг, их дуртай. Зурагт, компьютэр шагаж байхын оронд надад бол дээр санагддаг. Бид энд хамаатан садан үгүй тул тэнд ирсэн эмээ өвөөтэй бас ярина, ээж ааваасаа өөр хүмүүстэй харьцана гэх мэт сайн тал бас байнаа.
Өчигдөр охины явдаг дугуйлангийнхан зул сарын баярын парти хийж гэр бүлийнхнийг нь бас урьсан юм. Бага охин бид хоёр явав. Том танхимдаа их аятайхан ширээнүүд засч, тайзны чимгэлэл ч бас дажгүй. Ширээнд суусан томчуудад нь дарс, хүүхдүүдэд жимсний шүүс бас бус зуушаар дайлж байна. Хүүхдүүд бэсрэг концерт тоглов. Найруулагч нь буурал толгойтой улаан хормогчтой эмээ, төгөлдөр хуурч өвөөтэй. Дууны үгийг прожэктороор гаргаж байсан тул бүх хүн дуулж болох. Бага охин маань тайз уруу гарч бүжиг дуунд оролцох гэж зүтгээд хүмүүсийг баахан инээлгэв. Тоглолтын дараа хүүхдүүдийг тусгай зассан ширээнд суулгаж дайлаад жижиг бэлэгнүүд тараасан.
Би зургийн аппаратгүй гарсандаа жаахан харамсав. Уг нь хөөрхөн зураг авах боломж олон байлаа.

Sunday, November 22, 2015

Түргэн хоолонд донтож болох уу?

(Таргалалт болоод түргэн хоолны талаар бичиж байгаа ухаантай. Тэрнээсээ хэсэгчлэн оруулав.)
Сайхан хоол идэх амьдарлын сайхан мэдрэмжүүдийн нэг. Бидний хувьд наадмын хуушуур, битүүний бууз, зуны хорхог гээд бодох бүрд идмээр санагддаг хоол олон бий. Сүүлийн үед дэлхийн олон оронд хүмүүс түргэн хоолонд дуртай болсон. 1950-иад оны үед АНУ-д гадуур хооллож байгаа хүмсүүсийн 4% нь л түргэн хоол иддэг байж. 1994 онд энэ тоо 34% болж нэмэгджээ. Өнөө өдөр бүр америкчуудын 30% нь түргэн хоолны газар хооллодог бөгөөд МакДоналдс өдөрт 46 сая америкчуудыг хооллодог гэсэн тоо байх юм. Америкчуудын хувьд түргэн хоол бидний хувьд бууз хуушуур шиг байр эзэлдэг юм биз гэтэл дэлхийн олон оронд түргэн хоолны хэрэглээ өссөөр л байгаа. Хөгжингүй орнуудад түргэн хоол хямд учраас хэрэглээ нэмэгдэж байна уу гэтэл хөгжиж буй орнуудад (манайх бас энд орно) түргэн хоол тийм хямд байж чадахгүй. Наад захын жишээ манайд KFC-д хооллох, хэдэн бууз юм уу хуушуур аваад идчих үнийн хувьд том ялгаатай. Эрүүл хооллолтоос тэс хол, тэгээд үнэтэй түргэн хоолонд хүмүүс яагаад дурлаад байна вэ? Түргэн хоолонд дурлах нь нэг төрлийн дон болчихсон гэсэн үг үү?
Хүний тархи, мэдрэлийн эсний сүлжээнд сэтгэл ханамж маш чухал үүрэгтэй. Чихэр идэх, бэлэг авах гэх мэт үйлдлүүд тархинд сэтгэл ханамжийн дохио өгөгч үйлдлүүдийн жишээ болно. Энэ сэтгэл ханамж авах үйлдэл хүний амьдралд чухал үүрэгтэй юм. Үүнтэй холбоотой нэг жишээ дурдъя. 2007 онд таргалалтын эсрэг римонабант хэмээх эм туршигдсан юм. Энэ эм канабинойдын эсрэг үйлчилгээтэй бөгөөд ерөнхийдөө сэтгэхүйн урамшуулал, сэтгэл ханамж авах чадварыг хаадаг. Өөрөөр хэлбэл хэрэглэсэн хүн хоол идэхдээ таашаал авах чадвар буурна, тэр хэмжээгээр хоол идэх дуршил багасна, жин хасна гэсэн үг. Туршилтанд оролцогчид ихэнх нь амжилттай турсан боловч нийт оролцогсдын 20%-д нь сэтгэцийн таагүй үйлчлэл илэрсэн юм. Ихэнх тохиолдол сэтгэлийн гүн гутрал хямрал байсан бөгөөд амиа хорлосон тохиолдол ч хэд гарчээ. Ингээд энэ эм батлагдаж чадаагүй.
Хүний тархины суваг судлууд ерөнхийдөө сэтгэлийн ханамж, таашаал авах зорилоготой програмчлагдсан байдаг. Дээрх жишээгээр энэ таашаал үгүй болчихоор амьдрах сонирхол үгүй болчихно. Таашаал үгүй бол хоол идэх сонрихол үгүй, үр удмаа үлдээх нөхөн үржих үйлдэл үгүй гээд тоочиж болно л доо. Энэ нь мөн л байгалийн шалгарлын үр дүн гэж хэлж болох юм. Үүний сүүдэртэй тал нь архи, тамхи, хар тамхинд донтох чадвар.
Хүний тархины таашаал урамшууллын систем хоорондоо холбоотой тархины хоёр хэсгээс тогтоно: ventral tegmental area (VTA), nucleus accumbens (NA; таашаал авах төв ч гэж бас нэрлэдэг). Таашаалтай мэдрэмж дээрх системд допамин ялгарч хүртэхүй рэцэптортэйгээ холбогдоход төрнө. Допамин рэцэптор нь таашаалтай мэдрэмжийн цоож түлхүүр гэж ойлгож болно.
Хоол идэх нь таашаал авах нэг л суваг/үйлдэл юм. Энэ энергийн төлөв байдал нэг их чухал биш харин дуртай хоолоо идэж таашаал авах хүсэл илүү чухал. "Зөндөө идээд цадсан байгаа ч тэр бялуу яасан сайхан харагдаж байнаа" гэсэн бодол. Гэхдээ энэ суваг зөв ажиллаж байгаа үедээ цатгалан байгаа учраас тавагтай хоолоо дуусгах хэрэггүй шүү гэж бас сануулдаг. Ямар нэг байдлаар гажсан тохиолодолд харин дуртай юмаа зогсоо зайгүй идэх үйлдлийг дэврээж таргалуулах эрсдэл бий.
Лабораторид хулгана харх мэтийн мэрэгч амьтад амттай (жигнэмэг мэтийн чихэр тос ахиу) тэжээл идэхэд допамин ялгарч байгаа учир таашаалтай мэдрэмж төрнө. Энэхүү таашаалтай мэдрэмж авахын тулд дээрх мэрэгч амьтад дахин дахин иддэг. Эндээс хийсэн 3 ажиглалт:
1. Допамин ялгаруулах үйлдэл бүхэн таашаалтай мэдрэмж төрүүлнэ.
2. Допамин биеэс зайлуулагдахад таашаалтай мэдрэмж үгүй болно.
3. Таашаалтай мэдрэмж ихээр төрөх нь тархи мэдрэлийн системийн мэдрэх чадварыг допамины рэцэпторын тоог цөөрүүлэх замаар ихэсгэнэ. Допамины рэцэпторын тоо цөөрөхөд ижил хэмжээний таашаал авахын тулд илүү их допамин хэрэгтэй болдог. Илүү их допамин ялгаруулахын тулд таашаал өгч байгаа үйлдэл илүү их шаардлагатай. Өөрөөр хэлбэл илүү олон жигнэмэг идэх хэрэгтэй гэсэн үг. Энэ нь аливаа юманд донтох зам юм.
Энэ утгаараа хүн идэхийн дон, архи тамхинд донтохтой адил тусч болох юмаа гэсэн дүгнэлт хийж болох нь. Донтолт юу гэдгээсээ хамааралгүй нэг л сувгаар бий болдог учир нэгэнт энэ суваг идэвхжсэн бол өөр юманд дурлах донтох амархан болдог. Наад захын жишээ; архинд автсан хүн болихоороо тамхи их татдаг ч юм уу, тамхинаас гарсан хүн чихэр идэх, бохь зажлах нь ихэсдэг гэх мэт.
Энд дахиад лэптин инсулиний оролцоо бас бий. Жирийн төлөв байдалд хүн хангалттай хоол идсэний дараа лэптиний дохиолол цадсаныг мэдэгдэхээс гадна тархинд допамин ялгаруулахаа зогсоо гэсэн мэдээлэл дамжуулдаг. Харин хүн хэт тарган бөгөөд лэптин мэдрэх чадвар муу бол яах вэ? Лэптиний дохиолол ажиллахгүй бол допамины үйлчилгээ үгүй болохгүй, хоолны дуршил буурахгүй. Тархинд өлсгөлөн бас таашаал авах хүсэл байхад ердөө тэвчээр заагаад хоолоо хасчихна гэж бодох нь арай гэнэн үйлдэл биш гэж үү.
Инсулиний оролцоо энд бас бий. Инсулин тархинаас допамин зайлуулах үүрэгтэй. Хооллох үед инсулиний төвшин нэмэгдэх нь бас л таашаал авах процессийг бууруулж, хүн "би цадсан байна, хоол нэмэх шаардлага алга" гэж боддог. Тарган хүний инсулин мэдрэх чадвар муу, тэгэхлээр нөгөө таашаал авах хүсэл сонирхол буурдаггүй ээ л гэсэн үг.
Инсулин, лэптин мэдрэх чадвар муу байх нь зөвхөн хоолны дуршил нэмэх биш бүр амттай хоол (чихэрлэг, тослог) идэх хүслийг улам нэмдэг байна.

Sunday, November 15, 2015

Зүүдэнд ч оромгүй явдал

Ингэсийн, төрөх дөхсөн найз хүүхнээ завгүй болохоос нь өмнө гээд гэр бүлтэй нь өдрийн хоолонд урьсан юм. Өнөө хэд ч ирэв, найз маань орж ирэхдээ сая замд жаахан базлаад гэсээр. Уух юм энэ тэр болоод ширээнд суух цагаар өнөөх чинь энэ ерөөсөө болохоо байлаа гэж байна. Эмнэлэг явъя даа гэсэн би явж чадахгүй нь түргэн дуудаач гээд. Түргэн ч ирэв, түргэний машинд хүрч чадсангүй манайд төрөв. Базалж эхлээд ердөө цаг хагасын дотор бүх юм болоод өнгөрөх шив.
Өөрөө үзсэнээс хүн төрөхийг үзээгүй би овоо сандрав. Сандарсан ч бас нөгөөдүүлээсээ арай дээр байсан юм байх. Шинэ хүнийг ээжтэйгээ эмнэлэг явахад нь хамт явлаа. Золоор тэр хоёр маань ямар нэг хүндрэлгүй, хурдан яс салсан. Янз бүрийн юм болсон бол балрахгүй юу. Шинэ төрсөн хүү миний охины нээх том малгай ванны алчууранд өлгийдүүлээд явсан.
Эмнэлэг дээр байж байгаад харихаар машинд суусан гэнэт аймаар их өлсөж цангаснаа бас ядарсанаа мэдрэв. Өдрийн хоолоо ч идээгүйгээ санав. Иймэрхүү итгэмээргүй юм бас болдог л юм байна.

Wednesday, November 4, 2015

Гурил, цагаан будааны хэрэглээ

(хүсэлтийн хариу)
Гурил, цагаан будаа бага хэрэглэ гэдэг болсон байна, энэ талаар бичлэг оруулж өгнө үү гэсний дагуу хэдэн үг бичээдэхье. Дээхэн үед цагаан будааны хэрэглээ, чихрийн шижин өвчний хамаарын тухай нэг жижигхэн бичлэг хийсэн байгаа.
Хүний иддэг хүнсний гурван бүрэлдэхүүн хэсэг нь өөх тос, уураг, нүүрс ус юм. Хүний бие элдэв доголдолгүй зөв ажиллахад энэ гурав гурвуулаа чухал. Бидний идсэн хоол хүнс бодисын солилцоо, энерги шилжих процессоор эхлээд ходоодонд, цаашлаад нарийн гэдсэнд задарч, гэдэсний ханаар шимэгдэж, цусаар дамжин элгэнд хүрдэг. Элэг өөх тоc, уураг нүүрс усыг (энэ үед задраад глюкоз, фруктоз хэлбэрээр байна) тухайн үеийн энергийн шаардлага бас бус нөхцөлийг харгалзан үзээд зарцуулж ("шатаах") эсвэл өөхөн нөөц болгон хадгалдаг. Хүний үгүй ер нь л амьд организмын  энергийн тэнцвэр бол амьд явах баталгаа шүү дээ. Энерги дутвал амьдрал байхгүй, тиймээс хүний бие энергиэ нөөцлөх их дуртай. Нөөцөлсөн энергиэ зарахдаа маш хойрго. Гарч орж байгаа энергийн тэнцвэр нэг их хэлбийхгүй бол хүний бодисын солилцооны үзүүлэлтүүд сайн, эрүүл байна гэсэн үг. Илүүдэл маань таргалуулна, таргалах нь бодисын солилцооны доголдол эмгэгтэй хамааралтай байдаг (дандаа биш). Бодисын солилцооны эмгэгт чихрийн шижин, цусны даралт, зүрх судасны өвчин ордог.
За өөх нөөцлөх гол үүргийг хүний биед инсулин гэх даавар биелүүлдэг. Хүмүүс инсулинийг чихрийн шижинтэй холбож цусны глюкозны хэмжээ бууруулах төдий үүрэгтэй гэж боддог ч хүнийг өөхлүүдэг гол тоглогч нь энэ юм.
Хоол идсэний дараа цусан дахь нүүрс ус, өөх тос, уургийн хэмжээ нэмэгдэхэд нойр булчирхай инсулин ялгаруулна. Инсулин илүүдэл өөх тос, уураг, нүүрс усыг нөөц болгон цуснаас зайлуулна. Цусан дахь хэмжээ их байх өөрөө өвчний шинж тэмдэг шүү дээ.
Инсулиний хэмжээ хүний биеийн жингийн индэкстэй хамааралтай байдаг. Өөрөөр хэлбэл инсулин их байх тусам хүн тарган байна гэсэн үг. Инсулин өөхөн нөөц бий болгогч болохоор мэдээж тийм. Инсулиний хэмжээ хүний бодисын солилцооны эрүүл мэндийн чухал үүүлэлт юм. За одоо гурил будааны хэрэглээ энд ямар хамаатай вэ гэхээр, гурил будааны гол бүрэлдэхүүн нь цардуул. Цардуул нь олон глюкозноос тогтсон нийлмэл чихрийн молекул. Гурил будаа ходоод гэдсэн амархан задарч (шингэц сайн гэж хүмүүс сайшаах нь бий), цусан дахь глюкозны хэмжээг огцом өсгөдөг. Цусан дахь глюкозны хэмжээ огцом өсөхөөр инсулиний хэмжээ огцом өснө. Огцом өссөн инсулин глюкозыг нөөцлөөд цаана нь өшөө юу байна гэж хайхаар хүн өлсдөг. Тэгэхээр хүнийг их идүүлэх нь. Ингээд инсулин ихээр биед яваад байх нь тийм сайн биш. Эсүүд инсулиний их хэмжээнд дасан зохицохын тулд инсулиний рэцэпторын тоогоо цөөлчихнө. Үүний дүнд хүний инсулин мэдрэх чадвар доройтно. Инсулин мэдрэх чадвар муудахаар цуснаас глюкоз зайлуулахад илүү их инсулин хэрэгтэй болно. Ингээд удаан явбал нойр булчирхай ачааллаа дийлэхгүй инсулин нийлгэжүүлэх чадалгүй болно. Чихрийн шижин өвчин ингэж эхэлдэг.
Зүгээр гурил бидаа ч биш ер нь инсулин огцом өсгөх хүнсийг аль болох бага хэрэглэх, хэрэглэсэн тохиолдолд муу нөлөөг нь бууруулж чадах эслэг ихээр агуулсан ногоо жимс ихээр хэрэглэх хэрэгтэй л дээ. Эслэг нарийн гэдэсний хананд шүүр маягийн давхраа бий болгоод нүүрс ус, уураг, өөх тос шимэгдэх хурдыг сааруулдаг. Ингээд хурд саарахаар инсулиний хэмжээ огцом өсөхгүй, элэг, нойр булчирхайн ачаалал нэмэгдэхгүй гэсэн үг. Ингэхээр бүтэн үрийн гурил, будаа хэрэглэх нь зүгээр, учир нь бүтэн үр хивэгний эслэгээсээ салаагүй байдаг.
Сүүлийн үед хүнсний хэрэглээний зөвлөгөө нөгөө нүүрс ус голдуу байх пирамидаа болиод, хоолны 1/4 нь цардууллаг нүүрс ус, 1/4 уураг, үлдсэн нь эслэг агуулсан ногоо жимс болж өөрчлөгдсөн байна лээ шүү.
Ийм учиртай. Будаа их хэрэглэдэг азийн орнуудад их бага идсэнээс хамаарч чихрийн шижин өвчний эрсдэл хэлбэлздэг. Ногоо бага хэрэглэдэг монголчуудын хувьд бас бодох л асуудлын нэг.
Нэг их сунжирсан юм болчихов уу. Асууж тодруулах юм байвал сэтгэгдлээр үлдээнэ бизээ.

Tuesday, November 3, 2015

Охидын шилжилтийн нас эрт эхэлдэг болсны учир юу вэ?

(өмнөх бичлэгтэй холбоод)
Хүүхдүүдийн таргалалтын асуудал судалдаг хүмүүсийн анхаарлыг татаж байгаа нэг асуудал бол охидын шилжилтийн нас эрт эхэлдэг болсон явдал бөгөөд энэ нь ямар нэг хүрээлэн байгаа орчны хүчин зүйлтай холбоотой байх магадлалтай юм. Угаaсаа үндэстэн харгалзахгүйгээр охидын хөхний булчирхайн хөгжил эрт эхэлдэг болсон. Европ гаралтай охидын 10%, Африк гаралтай охидын 23%, Латин Америк охидын 15%-д нь 7 настайд эхэлдэг гэнэ. Шилжилтийн нас эрт эхлэх үзэгдэл зөвхөн охидынх, хөвгүүдэд ийм шинж тэмдэг илрээгүй.
Дээр дурдсан жишээтэй адилаар охидын шилжилтийн нас эрт илрэх шинж тэмдэг хүрээлэн байгаа орчин дах эмэгтэй бэлгийн даавар эстрогений тархалттай хамаатай байж болох уу? Сүүлийн хэдэн зуун жилийн турш охидын шилжилтийн нас эхлэх цаг урагшилсаар байгаа. Үүнийг хоол хүнсний олдоц сайжирсантай холбож тайлбарладаг. Биеийн жингийн индэкс (БЖИ) өндөр байх нь шилжилтийн нас эрт эхлэхтэй шууд хамааралтай. Шилжилтийн нас асар их энерги шаардах процесс учир хангалттай нөөц шаардлагатай. Ингээд бодвол таргалалт шилжилтийн насыг эрт эхлүүлж байж болох. Цаашлаад, маш идэвхтэй хөдөлгөөнтэй, ачаалалтай  гимнастикаар хичээллэдэг, балетийн сургуулийн охидын шилжилтийн нас ачааллаа багасгахаас наана эхэлдэггүй. Түүнээс гадна эдгээр охидын намхан байдаг. Энэ бол лэптиний дохиоллын дутагдлын шинж (лэптин нийлэгжих өөхөн эд маш бага учраас), тиймээс лэптин үгүй бол шилжилтийн нас бас үгүй.
Хүүхдийн эндокринологийн эмч Робэрт Лустиг "Чихрийн тухай гашуун үнэн" номондоо нэг ийм жишээ дурдсан байна:
"Таван настай Рэбэкка охин ганцxан жилийн дотор 9 кг жин нэмж, хөхний булчирхай нь товойж эхэлсэнд ээж нь зовж эмчид үзүүлжээ. MRI скан бусад шинжилгээгээр тархины хавдрын шинж тэмдэг олсонгүй. Шилжилтийн насны шинж тэмдэг эрт илэрсэн тул дааврын нарийвчилсан шинжилгээгээр эстроген даавар цусанд нь байсангүй. Ээж охин хоёртой тулаад их удаан ярилцваас ээж нь охиноо Victoria's Secret дэлгүүрээс авсан ванны хөөстэй усанд оруулдагийг тогтоожээ. Уг хөөсний саван дээр том үсгээр "зөвхөн насанд хүрэгчид хэрэглэнэ" гэсэн анхааруулга байж. Энэ ванны хөөс ургамлын гаралтай эстроген агуулаж байх магадлалтай бөгөөд, ванны хөөс хэрэглэхээ зогсмогц охины жин хэвэндээ, хөхний хөгжил бас зогссон байна."
Дэндүү бага насанд эхэлсэн шилжилтийн насны шалтгаан юу вэ? Энэ хариулахад ярвигтай асуудал. Яагаад гэвэл нэгд, хөхний хөгжил үнэхээр шилжилтийн нас эхэлж байгаагийн шинж тэмдэг мөн үү гэдэг нь тодорхой биш, хөхний хавиар байгаа өөхөн эд хөх ургаж байгаа юм шиг харагдуулж болох уу? Нөгөөтэйгүүр, эстрогений нөлөөгөөр хөхний хөгжил эхэлж байгаа бол тэр эстрогений эх үүсвэр юу вэ?
Хөхний булчирхайн хөгжлийг эхлүүлэх эстрогений 3 эх үүсвэр бий. Нэгд, өндгөвч, өнчин тархинд лэптиний дохиолол хүрсэнээр шилжилтийн нас эхэлдэг энэ бол байгалийн жамаар шилжилтийн нас эхлэх механизм. Хоёрт, өөхөн эс эстроген нийлэгжүүлэх чадвартай. Тиймээс тарган байх тусам эстрогений төвшин өндөр байна. Энд эрчүүд ч бас хамаарна (тарган эрчүүдийн хөх том байх нь цусан дахь эстрогений төвшин өндөр байгаатай холбоотой). Гуравт, орчин тойронд байгаа эстроген, болоод түүнтэй төстэй бодисууд хөхний хөгжилд бас жин нэмэхэд нөлөөлж болно (янз бүрийн ургамлын гаралтай эстрогентэй ойролцоо бүтэцтэй химийн бодис, ургамлын эстроген, шар буурцаг ийм даавар ихээр агуулдаг учир бага насны хүүхдэд тохиромжгүй).  Үүнийг орчин тойрны таргалуулагч хүчин зүйл гэнэ.
Таргалалтыг бид зөвхөн их идсэний үр дагавар гэж боддог бол орчин тойрон, удамшлын маш олон хүчин зүйл бий. Энэ талаар сүүлийн гучаад жил судалж байгаа ч учрыг нь бүрэн тайлж амжаагүй байгаа.

Monday, November 2, 2015

Нөхөн үржихүй болоод эмэгтэйчүүдийн эрүүл мэндийн хамаарал

Арван гурван жилийн турш Европын 10 орны 323 мянган эмэгтэйчүүдийн эрүүл мэндийг ажигласан судалгааны дүгнэлтэнд нөхөн үржихүйн хүчин зүйлс наслалтанд нөлөөлдөг болохыг дурджээ. Нийт оролцогсдын (судалгааны эхэнд оролцогсод 50 настай байсан) 14000 нь судалгааны явцад нас барсанаас 6000 нь хорт хавдраар, 2400 нь зүрх судасны өвчнөөр өнгөрчээ. 
Тухайн 13 жилийн туршид нас барах эрсдлийн хүчин зүйлийг сийлрүүлбэл:
- Сарын тэмдэг 15 наснаас хойно үзэгдсэн бол нас барах эрсдэл 12 настай анхны сарын тэмдэг үзсэн хүмүүсээс 10% бага. 
- Хорь хүрээгүй байхдаа анхны хүүхдээ төрүүлсэн бол нас барах эрсдэл 26-30 насандаа төрүүлсэн хүмүүсээс 10% их, харин 31 болоод түүнээс дээш насандаа анхны хүүхдээ төрүүлсэн бол энэ эрсдэл 8% их.
- Хүүхэдтэй эмэгтэйчүүдийн дунд хүүхдээ хөхөөр хооллосон бол нас барах эрсдэл угжсан эхчүүдээс 8% бага.
- Жирэмсэнээс сэргийлэх дааврын бэлдмэл хэрэглэж байсан бол эрсдэл 10% бага (энэ зөвхөн тамхи татдаггүй эмэгтэйчүүдэд хамаарна).
Нөхөн үржихүй наслалтанд хэрхэн нөлөөлдөгийг яг таг тайлж чадаагүй ч бэлгийн дааврын төвшний нөлөө бий гэж судлаачид үзэж байна. Жишээ нь, сарын тэмдэг эрт ирэх нь бэлгийн даавар эрт ялгарч байгаагийнх. Ийм тохиолдолд хөхний хорт хавдраар өвчлөх магадлал өсдөг. 

Эх сурвалж энд.

Friday, October 30, 2015

Утас

Охины сургуулиас сургуульдаа гар утас авч явдаг хүүхдүүдэд зориулсан дүрмийг танилцуулсан захиа ирэв. Хичээлийн эхэнд багшдаа хураалгаад тарахдаа авах ёстой гэнэ. Хичээл дундуур утас хэрэглэсэн тохиолдолд захиралд хураалгах бөгөөд эцэг эхчүүд нь захиралтай уулзаж авах юм гэнэ. Охин маань утас байхгүй л дээ. Эдний сургууль бага сургууль гэхэд хичээл тараад утас барьчихсан гарч ирэх хүүхэд мэр сэр байдаг юм. Гэрээдээ өөрөө алхдаг хүүхдүүд гээд бас бус шаардлага байдаг л байх. Бид очиж авдаг болохоор охинд утасны хэрэг байхгүй.
Ноднин нэг хэсэг би хэдэн нас хүрээд утас барьж болох вэ гэж асуудаг байсан. Энэ жил тийм юм ярихаа яагаад ч юм больчихож. Угаасаа манайхан бүгд утас хэрэглэхдээ тааруу хүмүүс л дээ. Хүү Их Британид нүүж ирээд 15 байна уу, 16 байна уу настайдаа смарт ч биш жирийн утастай болж байсан. Ангидаа ганцаараа смарт биш утастай байсан гэсэн. Өөрөө утсанд нэг их сонрихолгүй байсных юм уу ийм тийм гомдол тавьж байгаагүй. Ахлах сургуулийн төгсөх ангид ороход нь смарт утас авч өгч байлаа.
Хар хүн саяхан болтол бас жирийн утас барьдаг байв. Тэгсэн хэдэн сарын өмнө утас нь эвдрээд шинийг авахдаа смарт утас авсан. Утас бараг хэрэглэдэггүй хүн чинь одоо бас үе үе утас самарддаг болчихоод байгаа.
Би нь ганцаараа жирийн Нокиа утастай ккк. Утас хэрэглэхдээ тааруу. Хүн залгахад авч ерөөсөө амждаггүй. Хүний явуулсан зурвасыг хэдэн өдрийн хойно хардаг. Түүнээс болоод заримдаа янз бүрийн юмнаас хоцрох тохиолдол байна. Цүнхгүй гарвал утсаа мартсан байх нь элбэг. Хүмүүст надтай хурдан холбоо барья гэвэл эмайл бич гэдэг юм. За тэгээд залгаж ярих шаардлагатай бол эхний удаад авч амжихгүй. Хоёр минут хэртээ хүлээж байгаад дахиад залгаарай гэдэг кк.
Над шиг хүн монголд бараг байхгүй байх л даа. Өнгөрсөн зун Их Сургуулийн ангийнхантайгаа уулзахаар очиход над шиг жирийн утастай хүн их олон байсан. Бүгдээрээ ажлын садаа, цагийн гарз учир смарт утас барьдаггүй гэж байв.
Энэ жил хүү утсаа солино гээд хамт дэлгүүр орсон миний барьдаг шиг жирийн Нокиа утас чинь £1 энэ тэр гэсэн үнэтэй болчихсон юм байна лээ. Яваандаа олдохоо байх юм шиг. Тэгвэл нөгөө хүмүүсийн барьдагийг авах хэрэг гарах л байх даа.

Monday, October 19, 2015

Бас л хошуу нэмчихье

Зурагтаар нэг эмэгтэй нөхөрт гарахгүй, хүүхэд гаргахгүй гэчихсэн юмуу даа. Үгүй тэр харааж зүхэж байгааг нь ээ, бурхан минь яасан ч ууртай, бас хүний хэрэгт хошуу дүрсэн улс байдаг юм. Энэ хандлагыг харвал эмэгтэй хүн нөхөрт гарахгүй, хүүхэд гаргахгүй бол энэ нийгэмд хэрэггүй хүн  гэж олонх нь үздэг бололтой юмаа. Нөгөө юун тэгш эрх юун хүний эрх. Энэ олон дунд ганцxан хүн л хүний сонголтыг хүндэл гэж дуугарах шив дээ. Бас нэлээн хэд хоногийн өмнө нэвтрүүлэгч Чимгээ хүчирхэг эмэгтэй бол нөхөртөө нэмэр чимэг болдог хүүхнийг хэлнээ гэж тодорхойлох шив. Бас л эмэгтэй хүний үнэлэмж нь эхнэр.
Дэлхийн нийт хүн амын 1% нь ямар нэг бэлгийн амьдралын сонирхолгүй хүмүүс байдаг гэдэг. Дээр нь ямар нэг шалтгаанаар хүүхэд олох боломжгүй улсыг нэмчихье. Овоо хэдэн хувь болно биз. За тэгээд ажил мэргэжлийн тодорхой зорилоготой, түүндээ хүрэхийн тулд хувийн амьдралаа хойш тавьсан хүмүүс бас бий. Ийм улсыг нийгэмд ямар ч нэмэргүй гээд хасчихъя гээд байна уу. Хувь хүнийхээ хувьд дарамттай зовлонтой энэ хүмүүс харин улс орны эдийн засгийн хувьд жирэмсэний амралт авахгүй, хүүхэд өвдлөө гэж чөлөө нэхэхгүй харин жирэмсэний амралтын мөнгийг тань нийгмийн даатгалын шимтгэлээрээ төлж байгаа хүмүүс шүү дээ хө.
Эрэгтэй эмэгтэй хүмүүсийн хооронд физиологийн ялгаа бий, гэхдээ тэр нь дээр илүү гэx ялгаа байхгүй. Харин тийм сонин ялгааг бидний амьдарч байгаа нийгэм, хүүхдээ хүмүүжүүлэх арга барил бий болгодог. Наад захын жишээ, эрчүүд эмэгтэйчүүд жолоо муу барьдаг гэж шоолонгуй ханддаг. Тэр ялгаа физиологийнх биш зүгээр хөвгүүд их багаасаа л жолоо барих дадлага хийж эхэлдэгтэй холбоотой гэж би боддог. Багаасаа машинаар тоглож өснө, өнөө бол удрирдлагатай машин маневрийг их жоохноосоо сурч байгаа. Эвлүүлдэг, удирддаг тоглоомоор тоглох хожимдоо жолоо барихад хэрэгтэй олон чадвар суулгадаг. Багаасаа сурсан дадлага гэдэг бас их чухал. Тэгвэл охидууддаа бид нар ямар тоглоом авч өгдөг вэ. Хүүхэлдэй, янз бүрийн нүүрний будаг шунх, гал тогооны хэрэгсэл. Иймэрхүү тоглоом жолоо барих техник сэтгэлгээнд ямар нэг нэмэр байхгүй. Охид хөвгүүд багаасаа өөр өөр тоглоом сонирхдог гэсэн судалгаа бий, гэхдээ тэрийг нь дэвэргээд тэс өөр тоглоомоор тоглуулах бас буруу байх.
Эмэгтэйчүүдийн сэтгэж бодох чадвар хэнээс ч дутахгүй гэдгийг харуулсан том жишээ Мари Кюри. Үеийнхээ эрчүүдээс хамаагүй сүүлд их сургуулийн босго алхсан тэрбээр хоёр удаа Нобэлийн шагнал хүртсэн эмэгтэй. Францын алдартнуудын Pantheon бунханд заларсан анхны эмэгтэй. Тэр тухайн үеийн жишгээр нөхөрт гарч хүүхэд гаргасан. Харин түүний ажлыг ойлгож дэмжиж хамтарч ажилласан нөхөр, хүүхдүүдийг нь асарч байсан хадам аав хоёр түүнд ийм боломж олгосон юм.
За цаашлаад эр хүн чинь охидуудтэй тоглодоггүй юм гэж хөвгүүддээ хэлж байхыг олон сонсдог уу та нар. Эмэгтэй хүн шиг уйлаад гэх ч юм уу, энэ нь цаагуураа хөвгүүдэд эмэгтэй хүний байр суурь доогуур гэдгийг их багаас нь сургаж байгаа гэсэн үг тийм үү? Яагаад охид хөвгүүд хамт тоглож болохгүй гэж, яагаад хөвгүүд уйлж болохгүй гэж?
Эрчүүд эмэгтэйчүүд жэндэр яриад бидний эрхийг хохироож байна, эрчүүд эрт үхэж байна гэсэн гомдол гаргадаг. Эцэг эхчүүд охидынхоо боловсролд илүү анхаардаг нь нийгэм дэх байр суурь хэцүү гэдгийг мэддэгийнх. Энэ чинь нарийндаа бол эмэгтэйчүүдийн нийгэмд эзлэх байр суурийн үр дагавар байгаа биз. Исланд улсын эмэгтэйчүүдийн эрх, нийгмийн байр суурь дэлхийд хамгийн сайнд тооцогддог. Исланд улс бад эрчүүдийн дундаж наслалтаар дэлхийд тэргүүлдэг. Нийгмийн тэгш байдал эрэгтэй, эмэгтэй бүх хүнд ашигтай. Аав нь гэр орныхоо ажилд оролцдог бол хүүхдүүд нь насанд хүрээд үеийнхнээсээ илүү өндөр цалинтай байдгийг харуулсан гэр бүлийн судалгаанууд байдаг. Ийм хүүхдүүд эргээд сайн эцэг эх болдог ч гэдэг. Хүүхдүүд гэр бүлийн харилцааны динамикийг маш эрт маш сайн ойлгодог. Хүүгээ уйлахад нь эр хүн уйлдаггүй юм гэхийн оронд яагаад уйлсаныг нь асууж бай.

Friday, October 16, 2015

Эмнэлэг, харшил

Өчигдөр хоёр охин маань хоёулаа эмнэлэгт үзүүлэхээр цаг авсан байв. Том охин нэг жижиг мэс засалд орсны дараах үзлэг, бага охин маань харшлын эмчид үзүүлсэн. Том охины эд эсийн шинжилгээний хариуг үзүүлэх ёстой байсан ч хариугаа олоогүй кк. Шинжилгээний материал лабораторид хүрэх нь хүрсэн л гэнэ. 
Бага охин маань хүнсний харшилтай, өчигдөр шинжилгээ хийсэн бүх төрлийн самар, өндөгнийх гэж гарч байна. Энэ нөхөр хоолонд муу байдаг нь бас харшилтай холбоотой юм шиг байгаа юм. Одоо тэгээд идэж уух юм авахдаа маш болгоомжтой, орцыг нарийн шалгаж, харшлын эсрэг эм үргэлж авч явж байх ёстой болов. Анх эгчийнхээ идэж байсан Nutella иднэ гээд байхаар нь талхан дээр жаахныг түрхээд өгчихсөн амыг нь тойрч улайгаад, уйлаад сандаргасан. Эгч нь бас үе үе харшил хөдөлдөг болохоор эм авчихсан байсан аминд орсон. Өндөгтэй кийш гараараа барьж идэхээр гар нь загатнаад уйлганаад байдаг бас тийм учиртай болж таарав. Чухам яагаад ийм болсоныг нь гайхаад л сууна. Ах эгч хоёр нь хоёулаа экзэмтэй, жаахан жаахан харшилтай гэдхээ яг ийм тодорхой биш, том болох хэрээрээ гайгүй болцгоосон. Эмчийн хэлсэнээр самрын харшил гайгүй болдоггүй гэнэ дээ.
Өчигдөр тэгээд саяхан ашиглалтанд орсон Хатан хаан Элизабэтийн нэрэмжит шинэ эмнэлэгт анх очиж үзсэн нь тэр. £842 саяар баригдсан маш том эмнэлэг, Оддын дайн киноны Үхлийн од гэдэг хочтой. Глазгоy хотын олон хуучин эмнэлэгийг хааж ийш нь нүүлгэсэн. 


Хүүхдийн эмнэлэг нь гэрэл гэгээтэй тухтай гоё юм билээ. 
Хүлээлгийн танхим нь ийм олон тоглоом, бас компьютэртэй, хүүхдүүдэд их зугаатай байсан. 





Сайхан эмнэлэг гэвч ямар хүн төлөлвлөлт хийсэн юм мэдэхгүй, яг ус цэвэршүүлэх байгууламжийн хажууд кк. Тэр хавиар нэг тийм муу ус үнэтрсэн. Энэ талаар ер бодоогүй юу, эсвэл тэдний үнэрлэх мэдрэмж сайнгүй юм уу мэдэхгүй ээ ккк.


Thursday, October 8, 2015

Хэнд юунд хэрэгтэй гэж

Өмнөx бичлэгт маань атомын жижиг хэсэг масстайг батлах хэнд юунд хэрэгтэй юм гэж асуужээ. Би хувьдаа шинжлэх ухааны нээлт бүхэн чухал гэж боддог. Хэдий бидний цуглуулсан мэдээлэл асар их гэлээ ч тайлбарлаж чадахгүй олон асуудал байсаар л байгаа. Би онолын физикч биш, нарийн ширийн асуудлыг тайлбарлаж чадахгүй байх гэхдээ дээрх асуултанд уншсан, сонссон болоод өөрийм мэргэжлийн туршлагаас санаа аваад хариу өгөх гэж оролдъё.

1. Ер нь атомын жижиг хэсгүүдийг судлах ямар хэрэгтэй юм бэ? Атомын бүтцийг ойлгох нь хамгийн түрүүнд байгал дээрх процессийг ойлгож, тайлбарлах цаашлаад ашиглахад маш хэрэгтэй. Химийн урвалыг багцаалаад атомууд хоорондоо холбогдож нэгдэл бий бий болгох эсвэл ямар нэг атомын нэгдэл задрах гэж тодорхойлбол ийм урвалгүй юм бидний эргэн тойронд байхгүй. Чухам ямар атомууд хоорондоо нэгдэх эсвэл задрах вэ гэдгийг атомын бүтэц өөрөөр хэлбэл атомыг бүтээдэг жижиг хэсгүүд тодорхойлно. Сургуульд тоймлоод протон, неитрон, электрон гээд заадаг. Цаана хүмүүс бага мэддэг маш олон хэсгүүд бий. Жишээлбэл, неитрино (өмнөх нийтлэлд дурдагдсан), пион, кваркс, ламбда барион, хиггсийн босон (нээсэн хүн нь 2 жилийн өмнө салбарынхаа Нобэлийн шагнал хүртсэн) гээд урт жагсаалт бий. Чухам эдгээр хэсгүүдийн шинж чанар ямар урвал хэзээ хаана явах вэ, ямар энерги зарцуулагдах/ялгарах вэ гэдгийг тодорхойлно. Химийн урвалын механизмыг ойлгох нь зөвхөн байгалийн процессийг тайлбарлаад зогсохгүй техник технологийн салбар, анагаах ухаан, бүх төрлийн үйлдвэрлэл, эрчим хүчний эх үүсвэрийн судалгаанд маш их ач холбогдолтой.
Анагаах ухааны салбараар жишээ авъя л даа. Шинэ эм бүтээх, үйлдвэрлэх нь тэр чигээрээ химийн процесс. Шинэ синтетик бодис гаргаж авах эсвэл байгалийн түүхий эдээс хэрэгтэй бодисоо ялгаж авахдаа химийн урвал дээр суурилсан технологи хэрэглэж байгаа. Цаашлаад орчин үеийн оношлогооны технологи мөн энд хамаарна; MRI, компьютерийн оношлогоо мөн л атомын жижиг хэсгүүдийн шинж чанарт тулгуурласан аргууд.
Бүр гэр зуурын цахилгаан хэрэгсэл, шинэ материал гээд тоочоод байвал барагдахгүй. Ер нь химийн урвал хэрэггүй юм юу вэ гэвэл илүү богино жагсаалт гарах биз.
2. Тухайлаад неитриногийн тухай хэдэн үг хавчуулаад орхиё. Мэргэжлийн биш учраас нарийн ширийн тайлбар хийж чадахгүй. Миний ойлгож байгаагаар неитриногийн нээлт энергийн спектр болоод цөмийн бэта задралыг тайлбарлахад хэрэг болсон гэдэг. Цөмийн задралд оролцдог гэхээр цөмийн энергийн салбарт тун чухал. Масстай массыг тодорхойлохын хэрэг юу вэ? Энерги масс 2 хоорондоо нарийн хамааралтай. Тэгэхээр цөмийн задралыг судлахад хэрэгтэй байх нь. Цөмийн энергийг өнөө ашиглаж байгаа ч жолоодож чаддаггүй нь энергийн том эх үүсвэрээс татгалзах үндэс болчихоод байдаг. Тэгэхээр ийм судалгаа хэрэгтэй.
Нөгөө талаар неитрино чинь маш жижиг, масс тодорхойлох нь тийм амар асуудал биш. Ямар ч байсан атомоос салгаж авчраад жинлүүр дээр тавьж болохгүй. Тиймээс судлаачид маш нарийн багаж хэрэгсэл зохион бүтээж, нарийн бодож боловсруулсан томьёолол хэрэглэсэн байж таараа. Энэ болохоор цэвэр хүний оюун ухааны чадамж, тийм ч учраас үнэлэгдэх ёстой зүйлүүдийн нэг.
Дутуу нэмчихмээр юм байвал бодлоо үлдээгээрэй, баярлана шүү. Би нь хүүхэд унтах хооронд хам хум иймэрхүү юм сараачив.

Wednesday, October 7, 2015

2015 оны хими, физикийн салбарын Нобэлийн шагналтнууд



Энэ оны химийн салбарын шагналыг Шведийн Томас Линдал, Америкийн Пол Модрик, Туркийн Азиз Санкар нар хүртжээ. Эс хуваагдахад ДНX молекул хувилагддаг. Энэ процессийн явцад гарах алдааг эс хэрхэн засдаг механизмийг судлаачид юм байна. Ийм алдаа засагдахгүй бол яадгийн наад захын жишээ нь хорт хавдар. Цаашлаад удамшдаг янз бүрийн эмгэгийн шалтгаан  болох нь бий.



Өчигдөр физикийн салбарын шагналтнуудыг зарласаныг алгассандаа хүлцэл өчье. Sub-atomic particle гэдгийг яаж орчуулах вэ (мэддэг нэг нь зөв нэр томьёог хуваалцвал баярлана шүү) гэж бодож байснаа чадалгүй орхигдуулсан байна. Үндсэндээ атомыг бүтээх жижиг хэсэг неитриногийн масстай гэдгийг баталсан Японы Такааки Кажита, Канадийн Артур МкДоналд нар хүртсэн байна.

Monday, October 5, 2015

2015 оны анагаахын салбарын Нобэлийн шагналтнууд






Анагаах ухааны салбарын энэ оны Нобэлийн шагналд Ирландын Уйллиам Кэмпбэл, Японы Сатоши Омура, Хятадын Юуюу Ту нарыг шалгаруулжээ. Кэмпбэл Омура нарын гэдэсний паразит хорхойны эмчилгээнд оруулсан хувь нэмрийг харин Юуюу Ту-ийн хумхаа өвчний эмчилгээнд оруулсан хувь нэмрийг үнэлж шагнасан байна. Юуюу Ту нь хятадын шинжлэх ухааны салбарт Нобэлийн шагнал хүртсэн анхны судлаач бөгөөд дэлхийн 12 дахь эмэгтэй эрдэмтэн гэнэ.

Friday, October 2, 2015

Үртэй хүний жаргал зовлон

Эхлээд том охин өвдөв. Энэ нөхөр их өндөр халуурдаг сонин хүүхэд, дээр нь астматай. Хоолой нь өвдсөн гэж эмч оношлов. Шөнө астма нь хөдлөх вий гэж босч эргэж тойрно, арай гайгүй болсон бага охин халуурч хонов. Зүрх хурдан цохилоод зовиуртай уйлах. Хэлж мэдэхгүй хүн чинь өрөвдмөөр. Биеэ тааруу болохоор өдөржин тэврүүлээстэй, гэрийн ажил энэ тэр байхгүй кк. Тэгсэн хүү ирэв. Ирээд л тосгуур дахь аяга шанага угаагаад, дүүгээ сургуулиас нь авлаа. Цуйвангийн гурил зуурч, элдэж, хайрч өгөв. Орой дүүгээ дагуулаад дэлгүүрээс амттай юм авч өгнө гээд гарсан.

Wednesday, September 30, 2015

Хоол унд

Гэр зуурын хүн чинь хоол унд их эргүүлэх юмаа. Уйдамхай хүнд өдөр бүр тогоо шанага нийлүүлэх нэг тийм, сонирхолтой болгох гэж янз бүрийн жор турших. Энэ зун мах бага идэх зорилгоор махгүй хоолны туршилт хэдийг хийлээ. Махгүй гэхээр нь тойроод байдаг бас гайгүй жор, хоол байдаг л юм байна. За тэгээд хоол хийчихээд зураг авахаа мартах нь олон юм. Авч амжсан хэдэн зураг;

Прованс стилээр хийсэн сонгино улаан лооль, хулуу (courgette)


Зун хөнгөн маягаар хооллоход дангаар нь эсвэл маханд хачир болгоод идсэн ч болно, их зүгээр. Том жижгээсээ хамаарч 6-8 ширхэг бөөрөнхий сонгино, 6 ширхэг улаан лооль, 4 ширгэх хулуу. Манайд ургадаг/зардаг хулуу нь арай өөр, том байдаг юм билээ. Ийм 20-21 см талтай саванд чидун жимсний тосонд жижиглэн хэрчээд зөөлөн галаар хагас цаг хэртээ чанаж болгосон сонгиноо дэвсээд, дээр нь улаан лооль, хулуугаа 0.5-1 см хэртээ хэрчин өрж тавина. Тэгээд давс, перец янз бүрийн нарийн ногоо (яншуй, rosemary, thyme, marjoram) цацаад, жаахан тос жигдхэн тараагаад 150 градуст 50 минтаас цаг хагас хүртэл жигнэж болгоно. Болгож байхад ногоо их хуурай харагдаж байвал тос нэмж болно. 

Энэ намар ББС-ээр Рик Стайн гэдэг тогоочийн Венецээс Истамбул хүртэл аяласан хоолны тухай цуврал их таалагдсан. Үзүүлсэн жорноос нь грекийн аварга шоштой ногооны рагу, галактобурэко гэдэг бялуу туршиж үзсэн дажгүй болсон. Хоёулаа хийхэд амархан, нэг их олон юм шаардахгүй дажгүй юм билээ. Жорыг эндээс үзэж болно, хүсэлт гаргавал заваар орчуулж оруулж болно. 



Ийм нэрсний тарт хийсэн, их хялбар бөгөөд гоё амттай. Намар нэрс яг сайхан болсон үед хийж таардаг. Энэ жил 2-3 удаа хийж амжсан юм байна. Гаднах гурилан гэр нь энэ алимны тартныхтай адил. Болсон гэр дээрээ бүйлсний самрын нунтаг дэвсэнэ, дараа нь нэрсээ хийнэ. Тэгээд өндөг, цөцгий, чихрээ нийлүүлж хутгаж байгаад тартаа дүүргэнэ. 200 градуст хагас цаг орчим жигнэж болгоно.


Хар хүн энэ жилийнхээ blackberry чанамал хийсэн. Энэ жимсийг монголоор юу гэдэг юм болоо? Болор толинд бөөрөлзгөнө, үхрийн нүд гэсэн байх юм аль аль нь биш (үхрийн нүд-black currant, бөөрөлзгөнө-rasberry). Манайтай ойр урсдаг Кэлвин голын дагуу энэ жимсний бут их элбэг. Сүүлийн 2 жилд өвөлжин идэх чанамал хийгээд байгаа. Энд зун өдөр урт болдог учир жимс илүү чихэрлэг байдаг гэж гүзээлзгэний тухай бичлэгтээ дурдсаныг санаж байгаа биз дээ.

Энэ бас нэг төрлийн хулууны шөл (butternut squash)
Янз бүрийн ургамлын нэртэй сайн тольтой болж авах юмсан. Давс ордоггүй онцлогтой шөл. 


Ер нь хоолны жорны хавтас маань улам томроод л байгаа. Бас овоо туршлага сууж байна. Сайн жор муу жорыг ялгахтайгаа, хоол хийх янз бүрийн аргачлал сурч байна. Бялуу тэр дундаа франц patisserie-д мундаг болох юмсан гэж мөрөөддөг. Саад нь их бялуу туршихаар зарим нэг хүмүүс таргалах гээд хэцүү. Гэхдээ жагсаалт хийсэн creme brulee, bavarios бялуу, chocolate fondant, macaron толгойд нь яваа. 








Thursday, September 24, 2015

Ойлгомжгүй юмнууд

Хэзээ ч билээ дээ арал дээр амьдрадаг хүмүүсийн араншин өөр, тэр утгаараа бритүүд япончуудтай төстэй гэж уншиж байсан юм. Японд очиж үзээгүй ч овоо олон япончуудтай харилцаж байсныхаа хувьд тэр нийтлэг чанарыг арай олж харж амжаагүй. Харин бритүүдийн хувьд нутагт нь байгаагийн хувьд нэлээн сайн ойлголттой болж авсан ч ойлгомжгүй бас дасдаггүй юм нэлээн таардаг. Ойрд ой санамж тааруу болсон учраас зарим нь орхигдох биз, санахаараа нэмэхийг бодноо.


1. Сантехник. Холигчгүй халуун хүйтэн усны тусдаа цорго. Дэлхийн 2-дугаар дайны үеэр Черчилл гуай ЗХУ-д гэрээнд гарын үсэг зурахаар очихдоо холигчтой цорго үзээд ихэд сайшааж тэмдэглэлдээ бичсэн гэж яриа байдаг. Миний багад Улаанбаатарт анх баригдсан зарим орон сууцнууд тийм тусдаа цорготой байсныг санадаг, гэхдээ хүмүүс ихэнхдээ резинэн хоолой ашиглаад гэрийн нөхцөлд холигч хийж хэрэглэдэг байсныг мэдэх юм. Анх энд ирээд байрандаа орохдоо хамгийн их гайхсан зүйл гал тогоо, ванны өрөөний цоргонууд халуун хүйтэн тусдаа байсан нь. Эхлээд их л хуучны юм хэрэглэдэг юм байх даа гэж бодож байсан, дараа нь тийм тусдаа цорго одоо ч дэлгүүрүүд зардаг хүмүүс худалдаж авдагийг хараад маш ихээр гайхсан гэж байгаа. Бритүүдтэй энэ тухай ярихад тусдаа цорго тийм хачирхалтай юм гэж хэн ч боддоггүй, тэр байтугай тусдаа цоргоны ашигтай тал гээд сонин сонин юм ярина. Ихэнх нь хоолойд үлдсэн ус холигчтой болохоор бүлээн болоод бактери үржих нөхцөл болдог гэж тайлбарлана. Уг тайлбар дээр үеийн усны баллонтой бойлэр хэрэглэдэг хүмүүсийн хувьд үнэний хувьтай харин өнөө үед тийм юм байхгүй гэсэн тайлбар энд амьдардаг гадны хүн бичсэн байсан кк. Халуун усны цоргоноос час халуун ус гоождог болохоор гараа ихэвчлэн хүйтэн усаар угааж таарна. Хүйтэн ус, бүлээн усыг бодвол илүү муу угаана, тэр хэмжээгээрээ хүний гаранд үржих бактерийн тоо харин улам их баймаар. Хуучин ажлын дарга шүдээ угаагаад цэв хүйтэн усаар амаа зайлах нь зүгээр ш дээ гэж байсан, холигчтой цоргоор цэв хүйтэн ус гоожиж болно гэдгийг ойлгож амжаагүй юм шиг байгаа юм. Хамгийн тэнэгдүү гэмээр тайлбар бас хамт ажилладаг нэг хүн шүдээ угааж амаа зайлчихаад нулимахаар тосгуурын дунд байх ганц цоргонд толгойгоо цохичихдог гэж авсан, юу ч гэхэв дээ ккк. Ерөнхийдөө миний амьдарч байсан газруудаас сантехник нь хамгийн хуучны бүдүүлэгдүү газар. Анх бид зохиосон гээд цаашаа дэвжиж хөгжсөнийг тоогоогүй орхисных байх. Ер нь бол нээх сайхан халуун шүршүүрт орно гэдэг бас хүн бүрт заяах хувь тавилан биш ккк. Өөрийн байр бол сайныг хэрэглэдэг байх. Хөлслүүлж байгаа байрны бойлэр дандаа хуучин, хүчин чадал муутай таардаг. Усанд орж байхад хэн нэгэн гал тогоонд ус нээвэл тэгээд л шүршүүр чинь цэв мөс болох энүүхэнд. Хүмүүс цахилгаан шүршүүр их хэрэглэдэг. Арай хямд тусдаг гэдэг юм билээ гэхдээ л нэг тийм жул сонин санагдаад байдаг даа.
2. Эмнэлэгийн байгууллагууд. Эдний үндэсний эрүүл мэндийн салбар олон нийтийн хамгийн хайртай байгууллага, ихэнх хүмүүс манай ситем дэлхийд нэг ноймор л гэнэ. Харин өөр улсаас ирсэн хүмүүс ихэнхдээ санаа нийлдэггүй. Ялангуяа америкаас ирсэн хүмүүс их гайхнаа. Америкт ямар нэг юм анзаараагүйгээс алдаа гаргасан бол дараа нь шүүхэд дуудагдах магaдлал өндөрийнх үү, бас бизнес талдаа учраас хийсэн үйлчилгээ болгондоо мөнгө авдагийнх уу, маш их шинжилгээ хийнээ. Тэр нь хүмүүст бас нэг тийм аятайхан сэтгэгдэл төрүүлдэг байж мэднэ. Харин энд бол эсрэгээрээ аль болох бага үзлэг, шинжилгээ хийнэ. Юм болгоныг шинжилсэний ашиг гэж байхгүй, харин ч зарим тохиолдолд хор болох талтай гэж үздэг. Цусны шинжилгээ энэ тэр тийм юм биз, гэхдээ бүр маш энгийн юман дээр ч тиймэрхүү байдаг нь сонин.
Том охин америкт, бага охин энд төрсөн болохоор ялгааг бол маш их мэдэрсэн. Сар болгон үзлэг хийнээ. Америкт жирэмсэн болсон бол харьяа эмэгтэйчүүдийн эмчтэйгээ цаг авч үзүүлдэг. Анхны үзлэгээр жигнэнэ, цус авна, дотуур үзлэг хийнэ. Цаашлаад удамзүйч уруу явуулж бас цусны шинжилгээ хийхээс гадна, гэр бүл дотор ямар нэг удамшлын асуудал бий эсэхийг лавлаж их л нарийн үзнэ. Тэгээд дараа дараагийн үзлэгээр бас л жигнэнэ, гэдэс хэмжиж үзнэ, хуваарийн дагуу өөр цусны шинжилгээ байвал хийнэ. Үзлэг бүрээр нэг л эмч, сүүл рүүгээ таньдаг мэддэг болно. Ээлж таарвал энэ л эмч эх барьж авна.
Энд болохоор эмэгтэйчүүдийн эмч биш эх барих үйлчилгээ гэсэн клиник уруу явна. Эхний үзлэгээр авдаг шинжилгээгээ авна, жигнэж үзнэ. Дахиж биеийн жин үзэхгүй, ямар нэг хэрэгцээтэй мэдээлэл өгдөггүй учраас гэж тайлбарласан. Сар бүрийн үзлэгээр өөр өөр хүн таарна. Ямар нэг асуудалгүй бол төрөхөд ганц эх баригч л байдаг юм билээ.
Америкт хүүхдээ төрөхөөс өмнө хүүхдийн эмчээ сонгодог юм билээ. Төрсөн өдөр нь эсвэл маргааш нь тэр хүүхдийн эмч төрөхөд ирж хүүхдийг үзээд хүлээж авна. Тэгээд ой хүртэл нь сар бүр тэр л эмчдээ үзүүлнэ. Үзлэг бүрээр жигнэнэ, чагнана.
Энд төрсөний дараа 2 долоо хоног нөгөө төрөх эмнэлэгээс эх баригч гэрээр ирж эх хүүхдийг эргэж тойрно. Тэгээд ямар нэг асуудал байхгүй бол дахиж үзэхгүй. Асуудал гарвал өрхийн эмчдээ үзүүлнэ. Эрүүл мэндийн төлөөлөгч гээд нэг хүн ганц хоёр сар гэрээр ирж бас үздэг юм билээ. Энэ төлөөлөгч вакцинаа хариуцна. Охиныг маань төрөхөд нь нэг, дараа нь гэрт ганц хоёр удаа жигнэсэн. Өрхийн эмчийн өрөөнд нялх хүүхэд жигнэх жин байхгүй. Охин маань хоолонд муу байгаад жигнүүлье гэсэн нөгөө төлөөлөгчөө гэртээ дуудаж байж жигнүүлсэн.
Ихэнх тохиолдолд хүүхэд эрүүл саруул бойждог учраас нэг их үзээд байх шаардлагагүй нь үнэн. Гэхдээ Их Британи өндөр хөгжилтэй орнууд дотроо эх нялхасын эндэгдлээр дандаа дээгүүр давхидаг бөгөөд энэ аль болох бага үзнэ гэсэн философи нөлөөтэй гэдгийг яагаад ч хүлээн зөвшөөрдөггүй. Эмч хүнтэй энэ сэдвээр маргавал бариулж идүүлэх шахна.
Зэргэлдээ Францад эмнэлэгт үзүүлэх тэс өөр. Америк шиг бүгдийг үзнэ гэхгүй ч хүүхдээ жигнүүлье гээд өрхийн эмнэлэг дээр очиход асуудалгүй.
Бритүүд бид эрүүл мэндийн үйлчилгээ үнэгүй авдаг гэдэг, гэхдээ ажил хийж байгаа хүн бүрийн нийгмийн даатгал ямар нэг хэмжээгээр санхүүжүүлдэг гэдгийг орхигдуулдаг. Сонгуулиар популизм хийдэг ганц сэдэв. Улс төрч энэ салбарт шинэчлэл хийнэ гээд дуугарчихвал сонгогдох найдвар бараг байхгүй. Маш их мөнгө иддэг салбар. Хүмүүс урт насалдаг болсон, зүрх судасны өвчлөл нэмэгдэж байгаа нь санхүүгийн дарамтыг улам их нэмж байгаа ч өөрчлөхгүй гэж гүрийсээр.
3. Үйлчилгээ. Хаа газар үйлчилгээ сайн муу байна л даа. Гэхдээ эднийх их сонин. Америкт байхад бас л сайн муу таарч байсан. Эргээд гомдол тавихад сайн хүлээж авна. Тэр дор нь хүнийг хохиролгүй болгохоос гадна урамшуулал ч өгнө. Монголд зарим үйлчилгээ их шуурхай сайхан. Энд асуудалгүй бол дажгүй. Ямар нэг алдаа асуудал гарвал маш ядаргаатай. Хувийн, улсын байгуулагын ялгаа бараг байхгүй тэр тал дээр. Их л боловсоноор танд түвэг удсандаа уучлал хүсч байна гэнэ. Худалч хүнд тэрнээс өөр арга хэмжээ авахгүй ккк. Тээр жил манай хүн хуралд яваад гэртээ галт тэргээр ирж явсан цас ороод галт тэрэг явах аргагүй болсон гэж байгаа. Тэгсэн бид цаашаа явах аргагүй боллоо, түвэг учруулсандаа уучлал хүсье одоо буу гэсэн гэдэг. Тэгээд бүх зорчигчдоо хээр буулгасан гэж байгаа. Жижиг сажиг юман дээр гомдол тавиад явж болно л доо тийм систем бий, тэр нь бас л түвэгтэй, хойноос хөөцөлдөх маш их цаг авах учраас тэгэсгээд орхидог болсон кк.

Monday, September 14, 2015

Скай арал (The Isle of Skye)

Өнгөрсөн хагас бүтэн сайнд аяласан газар. Шотландын том арлуудын нэг. Байгалийн сонин сайхан тогтоцтой, уул ус жигдэрсэн сайхан газар байлаа. Бороотой сэрүүхэн байсан, тэр ч нэг их гайхаад байх зүйл биш. Энд амьдраад хэдэн жил болохдоо цаг агаар сайхан болохыг хүлээвэл юм үзэж амжихгүй, харин ус нэвтэрдэггүй хүрэм гутал олж аваад, зав гарангуут л яваад бай гэдгийг сайн ойлгосон. 
Шотландын арлуудын гол орлого аялал жуулчлал, бидний явсан газраар том том жуулчны автобус их байлаа. Буудлууд зун намраар пиг, гайгүй үнэтэй сул өрөө цаг тулсан үед олдохгүй шинжтэй юм билээ. Энэ хавийн зочид буудлуудаар дандаа зүүн Европын залуучууд ажилладаг юм байна. Оюутнууд зуны амралтаараа ажиллаж мөнгө хийгээд буцдаг байх. Аялалын хэдэн зураг..















Saturday, September 5, 2015

Хичээлийн шинэ жилийн бичлэг

Энэ талаар бичих гэсээр өнгөрөөд мартах тал руугаа явжээ. Манай эндхийн сургуулиуд 8 сарын 13 цугласан. Шотландад сургууль 6 сарын сүүлээс эхлээд зургаан долоо хоног л амардаг. Англид бол 7 сарын дундаас эхэлж 9 сарын эхээр ордог юм билээ. Мартсан нэг шалтгаан нь энд хичээлийн шинэ жилийн нээлт гэж сүртэй юм ерөөсөө болдоггүй. Жирийн хичээлийн өдөр шиг цуглаад л тараад л болоо. Харин хичээлийн сүүлийн өдөр хүүхдүүд багшдаа цэцэг болоод янз бүрийн бэлэг өгдөг юм билээ. Ажилтай байхдаа сургууль ордоггүй байсан учраас бэлэг энэ тэрийг өнгөрсөн 6 сард л анзаарсан. Ажаад байвал шилтэй юм (вино) хийсэн бэлгийн уут их харагдана лээ.
Охины хичээлээс гадуурх ажил нэмэгдсэн. Эднийх жилийн турш 6-10 долоо хоногийн хугацаатай богино хугацааны спортын дугуйлангууд хичээллүүлдэг. Хүүхдүүд шинэ юм туршиж үзэх, идэвхтэй байлгах зорилготой. Үнэ төлбөргүй, зарим нь үдийн завсарлагаанаар (ийм дугуйланд оролцсон үед нь эцэг эхчүүд өдрийн хоолыг нь бэлдэж өгч явуулна), зарим нь хичээлийн дараа. Охин маань үдийн цайны цагаар орчин үеийн бүжгийн, хичээлийн дараа хөл бөмбөгийн дугуйланд оролцож байгаа. Дуусахаар нь дахиад өөр дугуйлан эхэлдэг, хүүхдэд сонирхолтой зүгээр.
Төлбөртэй ганц дугуйлан нь хөгжмийнх. Бүр 1-2 ангийнхны сонсголыг шалгаж авна. Эхний нэг хоёр жил хөгжмийн хэмнэл, дуу заана, дараа нь шалгаад бас багш хөгжмийн зэмсэгийн боломжоос хамаарч зарим нь хөгжим тоглож сурна. Охинд гитар таарсан. Өөрөө лимбэ юм уу хийл санаатай байсан нь таараагүй. Гэхдээ хөөрхий тоглож сурна гээд гитараа үүрээд явдаг. Хагас цаг гитарын хичээл хагас цаг найрал дуу. Төлбөртэй дугуйлангаас гадна ахлах сургуулийн хөгжмийн багш хичээлийн үеэр ирж дугуйлан хийдэг юм байна. Энэ жил охин ийм дугуйлангийн хийлийн ангид тэнцсэн. Өөрөө хөгжмийн зэмсэгээ худалдаж авна, хичээл нь үнэ төлбөр байхгүй. Тун сэтгэл хангалуун байгаа. Анх удаагаа өөрөө хүссэн юмандаа шалгуулж тэнцээд орсон учраас.
Сургуулиас хамааралгүй Лхагва гаригт охиноо бассеинд явуулдаг. Хичээл учраас төлбөртэй, нэг их биш. Арван хичээлийн блок нь гучин хэдэн паунд байна уу. Хагас сайны өглөө франц сургуульдаа бас явна.
Ингээд хичээл, даалгавар болоод хичээлээс гадуурх ажил (үүнд хөгжмөө давтах цаг бас орно) дуусахад тоглох зав нэг тиймхэн. Нөгөө талаар завтай үедээ компьютэр таблэт үзэх гээд байдаг хүн завгүй байвал бас зүгээр ч юм шиг. Охин завгүй болчихоор дагаад бид хэд бас дураараа хүссэн үедээ гараад явах цаг хумигдчих нь тиймэрхүү юмаа.

Sunday, August 16, 2015

Le Grand K


Хэмжил зүйн тухай олон асуулт аль бага байхын толгойд эргэлддэг байваа. Жишээ нь нэг килограммын туухайг яаж яг нэг килограм гэж мэдэх вэ? Юутай харьцуулж зөв гэдгийг мэддэг юм бол? Урт, өнцгийг хэмжих шугамыг яаж алдаагүй хийдэг бол гэх мэт. Саявтар ББС-ээр хэмжил зүйн тухай сонин цуврал гарч асуултнуудынхаа хариуг авсан нээх сайхан болж энэ тэр.
1940 онд Германы арми Францыг эзлэхдээ нэг жижгэвтэр газрыг тойрч өнгөрсөн байдаг. Тэр нь Парисын ойр орших Олон улсын хэмжил зүйн төвийн байр байсан гэдэг. Тэнд Le Grand K нэг килограммын эх туухай гурван өөр орны төлөөлөгчийн гурван түлхүүрээр зэрэг онгойлгодог сэйфэнд хадгалагддаг юм байна. Энэ нь хэмжил зүй хэчнээн чухлыг харуулж байгаа биз. Энэ эх туухайг хувилж килограм нэгжийг хэрэглэдэг орнуудад явуулдаг юм байна. Дэлхийд гуравхан улс килограм нэгж хэрэглэдэггүй; тэр нь АНУ, Либери, Мянмар гурав.
Нэг килограм гэдэг 1 литр усны хайлах хэм дэх жин гэж тодорхойлдог юм байна. Le Grand K платиниум, иридиумын хайлшаар хийсэн бөгөөд жилд хэдэн микрограммаар жингээ алдаж байгаа нь эрдэмтдийн санааг маш ихээр зовоож байгаа гэнэ. Энэ асуудлыг шийдэхээр хоёр баг ажиллаж байгаа юм байна. Нэг нь америкт, нэг килограм жинг дэлхийн татах хүчнээс салгахад шаардагдах цахилгаан хүчийг тодорхойлохыг зорьж байгаа гэнэ. Энэ аргыг ваттын жинлүүр гэнэ. Энэ лабораторийн барилга тавилга гээд бүх юм нь цахилгаан оронд нөлөөлөхгүй тулд мод хуванцар гэж байна. Нөгөө нь германы баг жинг Авогадрийн тоогоор тодорхойлохыг зорьж ажиллаж байгаа. Нэг моль элементэд агуулагдах атомын тоог Авогадрийн тоо гэнэ. Энэ багийнхан нэг килограм силикон бөмбөлөг агуулагдах атомын тоог олчихвол өөрчлөгдөхгүй тогтвортой эх хувилбартай болно гэж үзэж байгаа юм байна. Ямар ч өөгүй силикон бөмбөлөгийг хийх нарийн мэдрэмжтэй машин байхгүй тул Авсрталийн линз хийдэг хүн гараараа хийдэг гэнэ. Хэдхэн атомын хэмжээтэй овгор товгорыг гараараа мэдрэх чадвартай энэ хүн ийм бөмбөлөг хийхэд бараг нэг жил болсон гэдэг.
Сонирхолтой сайхан нэвтрүүлэг байлаа. Цаана нь бусад хэмжүүрийн тухай ангиуд бий гэсэн ч их орой гардаг болохоор үзэж амжаагүй.